Gotovo svi pogledi unatrag su poznati, o tim pogledima ne bih govorio. Mir među religijama danas na Balkanu gradi jedan pogled unaprijed. Mir je i vrijednost koja nema alternativu. Islamske zajednice na Balkanu u prilici su da kreiraju mnoge projekte mira kako među samim muslimanima, tako i mira među svim religijama. Islam kao vjera, kao kultura i civilizacija ima mnoge resurse za projekte mira. Spomenuo bih ukratko dvije mogućnosti. Obje nam se ukazuju sa stranica Biblije i sa stranica Kurʼāna. Prvo, naš praotac Adam (Adem a.s.) jeste ta velika mogućnost za promoviranje mira. Ova ademovska (Adamic) dimenzija judaizma, kršćanstva i islama povezuje muslimane Balkana sa svim ljudima. Drugo, jevreji, kršćani i muslimani Balkana svoje duhovno porijeklo izvode također i iz ibrahimovskog (Abrahamic) izvora. Ova abrahamska loza dovodi za jednu duhovnu trpezu i muslimane, i kršćane i jevreje.Kad god tumačimo Kurʼān trebalo bi da imamo u vidu i adamovsku i abrahamovsku dimenziju islama. Obje dimenzije otvaraju prostore mirnog susreta i suživota muslimana sa kršćanima i jevrejima.
Gajenje tradicionalnog islama na Balkanu
Pod sintagmom tradicionalni islam na Balkanu ja mislim na onaj skup vjerskih, kulturnih i civilizacijskih obrazaca islama koji su preživjeli i nadživjeli kako Osmansku imperiju tako i Austrougarsku imperiju, nadživjeli su kako Kraljevinu Jugoslaviju, tako i socijalističku Jugoslaviju. Tradicionalni islam na Balkanu jeste jedan autohtoni islam. To je islam domaćih kulturalnih korijena. Tradicionalni islam na Balkanu ima niz sinkretičkih elemenata, taj islam je otvoren prema “narodnom islamu“, otvoren je prema sufizmu i derviškim redovima, također, tradicionalni islam na Balkanu je, sve od 1878. godine, sebe profilirao u kontekstu sekularnih država koje su nastajale na Balkanu. Upravo iz resursa tradicionalnog islama na Balkanu naši vjerski učenjaci razvili su plodotvorna tumačenja islama. Ta tumačenja islama nisu dolazila u konflikt sa sekularnim državama na Balkanu. Naravno, nije nama nepoznato da sekularne države komunističkog tipa nisu pružale velike prostore slobode za religiju, ali su alimi, hodže i vjerski autoriteti islama na Balkanu izbjegavali konfliktna tumačenja i promovirali su opcije mira. Ovim hoću reći da su islamski učenjaci na Balkanu osjetili veliku važnost mirnog tumačenja islama i nesuprotstavljanja državi koja poštuje osnovne građanske slobode i prava. Time je ulema, time su hodže, time su sufije Balkana, sačuvali one trajne duhovne resurse tradicionalnog islama na Balkanu. I to se pokazalo ispravnim. Stoga je važno da naše islamsko obrazovanje u medresama i na islamskim fakultetima na Balkanu profiliramo u svrhu očuvanja i afirmiranja duhovnih resursa tradicionalnog islama na Balkanu. Naše islamsko obrazovanje na Balkanu treba da afirmira univerzalne vrijednosti islama.
Evropska Unija
Napomenuo bih da već dvije islamske zajednice porijeklom sa Balkana žive u Evropskoj Uniji, Islamska zajednice u Republici Sloveniji i Islamska zajednica u Republici Hrvatskoj. (Naravno, imam u vidu i to da diljem Evropske Unije živi veliki broj malih mikro-islamskih zajednica porijeklom sa Balkana koje su tu, u Evropskoj Uniji, našle svoj zavičaj).U vezi sa Evropskom Unijom i Balkanom spomenuo bih nekoliko važnih stvari. Prvo, na dolazak Evropske Unije na Balkan treba gledati pragmatično. Evropska Unija je već nekoliko desetljeća domovina prosperiteta i blagostanja stotinama miliona ljudi, među njima i za milione muslimana. Drugo, projekat Evrope nakon 1945. godine nije projekat jedne zatvorene, već jedne otvorene Evrope. Treće, i dva prva prioriteta koja sam spomenuo, mir i tradicionalni islam, mogu se lakše očuvati u slučaju uključivanja Balkana u Evropsku Uniju.
Sada je naša zadaća da se, u kontekstu nadolazećih evropskih i euroatlantskih aranžmana na Balkan, potrudimo na putu promoviranje takvih duhovnih i praktičnih tumačenja islama koja neće biti konfliktna, već će biti inkluzivna. Pritom se, naravno, nadamo i da će Evropska unija - kao naš (de fakto) sadašnji i budući gospodar - poštovati muslimanske komponente Balkana i muslimanske komponente Evrope. Rekao bih na kraju ove svoje besjede da i mi, muslimani koji dolazimo iz islamskih zajednica sa Balkana, trebamo doprinijeti daljnjem profiliranju ove evropske otvorenosti. Uvijek mi trebamo isticati da Evropa, u kulturnom i civilizacijskom pogledu, osim svojih korijena u grčkoj i Bibliji, ima i svoje korijene u klasičnim obrascima muslimanske medicine, matematike, filozofije, geografije, itd.
Muslimani i islamske zajednice Balkana trebaju sa svoje strane promovirati Evropu susretanja, Evropu mira, Evropu nade.
