I

Ibrāhīm (إِبْرَاهيِمُ - Ibrahim, Abraham, Avram) u Kur᾽ānu se spominje 69 puta, Božiji poslanik, vlastito ime u Kur᾽ānu (min a‘lāmi l-qur᾽ān – مِنْ أعْلاَمِ الْقُرْآنِ). Ibrāhīm je jedna od dominantnih poslaničkih pojava u Kur᾽ānu. U komentarima je poznat pod imenom “Božiji prijatelj, Allahov/Božiji prijatelj” (ḫalīl) – što je uzeto iz Kur’ana, IV:125: وَاتَّخَذَ اللَّـهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا - “Bog je uzeo Ibrāhīma za prijatelja”, također poznat i po sintagmi “Prijatelj Svemilosnog” (خَليِلُ الرَّحْمنِ - ḫalīlu r-raḥmān), kao i po imenu – “Praotac/predak Božijih poslanika” (أبوُ الْأَنْبِيَاءِ - abu l-anbiyā).

Glavne vijesti/spomeni o Ibrāhīmu: U Kur᾽ānu se veli da je dobio neke riječi od Gospodara svoga kao kušnju, pa je tim riječima udovoljio – (وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ - II:124); Ibrāhīm je bio Nūḥove vjere i roda (وَإِنَّ مِن شِيعَتِهِ لَإِبْرَاهِيمَ - XXXVII:83) k tome, u II:125., spominje se lokalitet Maqāmu Ibrāhim (مَقَامُ إِبْرَاهيِمَ), radi se o mjestu Ibrāhīmova stajanja/namaza u dvorištu Mekkanskoga Hrama. Ibrāhīm i sin mu Ismā‘īl dobili su Božiju naredbu da (od kumira, kipova, idola) očiste Sveti Hram u Mekki, da bi bio čist za hodočasnike, II: 125. (أَن طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ).

Ibrāhīm moli Boga za sigurnost Mekke (رَبِّ اجْعَلْ هَـذَا بَلَدًا آمِنًا), i za opskrbu njezinih stanovnika plodovima (وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ – II:126.); temelje Svetome Hramu, pri jednoj njegovoj obnovi, podigli su Ibrāhīm i sin mu Ismā‘īl (وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ – II:127.)

K tome, navode se (XIV:37) Ibrāhīmove riječi u kojima on, obraćajući se Bogu, veli da je nastanio “neke potomke svoje u dolini jednoj u kojoj se ništa ne sije, kod Hrama Tvoga Svetoga...” (رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنتُ مِن ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِندَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ). (Komentatori Kur᾽āna vele da je riječ o nastanivanju njegove žene Hadžere (هَاجَر) i Ismā‘īla, njegova sina, u Mekki, Hidžaz).

Vjera Ibrāhīmova, monoteizam, spominje se (II:139) kao millatu Ibrāhīma (مِلَّةُ إِبْرَاهيِمَ - npr. u XVI:120., Ibrāhīma se naziva ummatom (أُمَّةٌ), možda i zbog toga što je on sam tada bio jedini monoteista, tj. čovjek predvodnik, odan Bogu i ḥanīf (حَنيِفٌ), odnosno što je u svom vremenu bio najvrjedniji čovjek (إِنَّ إِبْرَاهِيمَ كَانَ أُمَّةً قَانِتًا لِلَّهِ حَنيِفًا); tu su vjeru on i njegov unuk Jākūb (Ya‘qūb) oporučili, svaki svojim sinovima (وَوَصَّى بِهَا إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَيَعْقُوبُ - II:132).

U al-Baqarah (II:133), spominju se Ibrāhīm, Ismā‘īl i Isḥāq kao preci Jākūbovih sinova, koji vele da će robovati “Bogu Jākūbovu i Bogu njegovih predaka, Ibrāhīmovu, Ismā‘īlovu i Isḥāqovu” (نَعْبُدُ إِلَـهَكَ وَإِلَـهَ آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ). Riječ ḥanīf (حَنيِفٌ) spominje se u Kur᾽ānu u najvećem broju navrata uz Ibrāhīma (kao npr. II:135), riječ ḥanīf označava “čovjeka čiste monoteističke vjere”, tj. “nije bio od mnogobožaca, nije bio od onih koji Bogu pripisuju drugove, suparnike, takmace...” (II:135 - وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ). Potom se veli da u ono što je Ibrāhīmu objavljeno – treba vjerovati (قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنزِلَ إِلَيْنَا وَمَا أُنزِلَ إِلَى إِبْرَاهِيمَ - II, 136). U II:140., niječe se da su Ibrāhīm, Ismā‘īl, Isḥāq i Ya‘qūb bili jevreji ili kršćani (كَانُوا هُودًا أَوْ نَصَارَى), dok se II:258., ukazuje na “onoga koji je sa Ibrāhīmom o Gospodaru (Bogu) njegovu raspravljao” (الَّذِي حَاجَّ إِبْرَاهِيمَ فِي رَبِّهِ); a u istom (II:258) on opisuje Gospodara (Boga) kao onoga koji oživljava i usmrćuje (رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَيُمِيتُ) – također, raspravljajući sa osobom spomenutom u II:258., Ibrāhīm kaže “da Bog daje da Sunce na Istoku grane; daj ti da grane sa zapadne strane” (فَإِنَّ اللهُ يَأْتِي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ); u II:260., Ibrāhīm moli da “mu Gospodar njegov (Bog) pokaže kako proživljuje mrtve” (رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى); Bog je odabrao, izabrao između ostalih, i njegovu porodicu (إِنَّ اللهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ - III:33.).

U III:67., veli se iznova da Ibrāhīm “nije bio jevrej ni kršćanin” (مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًّا وَلَا نَصْرَانِيًّا); u XXI:51., riječ je o Ibrāhīmovoj zrelosti koju mu je Bog podario (وَلَقَدْ آتَيْنَا إِبْرَاهِيمَ رُشْدَهُ).

U XXII:78., govori se “o vjeri vašeg praoca Ibrāhīma”, tj. Praoca ljudi, praoca monoteističkog čovječanstva – إبْرَاهيِمَ مِلَّة أَبيِكُمْ. U VI:74., spominje mu se otac, možda ipak predak Āzar/Azer (“kad Ibrāhīm reče svome ocu/pretku Āzaru...” - وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ).

K tome, Ibrāhīmu je Bog pokazao carstvo Nebesa i Zemlje (VI:75); Ta cjelina/opis Ibrāhīmova duhovnog zrijenja glasi:

وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ. فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَبًا قَالَ هَـذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَا أُحِبُّ الْآفِلِينَ. فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بَازِغًا قَالَ هَـذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِن لَّمْ يَهْدِنِي رَبِّي لَأَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ. فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَـذَا رَبِّي هَـذَا أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ. إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِيفًا وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ

I tako Mi Ibrāhīmu pokazasmo Carstvo nebesa i Zemlje, da bi on među onima što čvrsto vjeruju bio. I kad mu večer pade, on zvijezdu vidje: “To je Gospodar moj!” – on reče. A kad zvijezda zađe, Ibrāhīm reče: “Ja ne volim one koji zalaze!” I kad ugleda Mjesec kako izlazi, on uskliknu: “E, ovo Gospodar moj je!” A kad Mjesec zađe Ibrāhīm reče: “Ako me Gospodar moj ne uputi, biću od onih koji su zalutali!” Pa kad vidje Sunce kako izazi, Ibrāhīm uzviknu: “Evo Gospodara moga, evo najvećega!” A kad Sunce zađe, Ibrāhīm reče: “O narode moj! Ja nemam ništa s tim što Bogu vi druge smatrate ravnim! Lice svoje ja predano i čiste vjere okrećem Onome Koji nebesa i Zemlju stvorio je! Ja nisam od onih koji druge Bogu smatraju ravnim!” (al-An‘ām, VI, 75-79).

Ibrāhīmovi gosti (ḍayfu ibrāhima – ضَيْفُ إِبْرَاهيِمَ) su oni koji su mu navijestili rođenje sina Isḥāqa (XV:51); Ibrāhīm, mladić monoteista (fatan - فَتىً), ruši kipove u hramu svoga naroda (al-Anbiyā, XXI:60); mnogobošci ga bacaju u vatru (XXI:69), ali Bog naređuje vatri da “bude hladna i spas Ibrāhīmu” – (يَا نَارُ كُونِي بَرْدًا وَسَلَامًا عَلَى إِبْرَاهِيمَ). Kur᾽ān poručuje da “u Ibrāhīmu i u onima koji vjeruju vi (ljudi) imate lijep primjer” (uswah ḥasanah – أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ); Ibrāhīmovo žrtvovanje sina Ismā‘īla spominje se u (aṣ-Ṣāffāt, XXXVII:102-107.

Ibrāhīmove i Mūsāove “listine”, tj. drevni ṣuḥufi (الصُّحُف الْأُولَى) u kojima su poslanice Objave – navode se u LXXXVII:19. (صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى).

Komentari Kur᾽āna u širokim potezima raspravljaju o mnogim aspektima Ibrāhīmove, a.s., pojave u Objavi, u vjeri i u povijesti. Za njega se vezuju mnoge ideje, ustanove i obredi koje Kur᾽ān spominje, ali komentari Kur᾽āna ističu i mnoga predanja i detalje o kojima Kur᾽ān šuti.

O porijeklu Ibrāhīmova imena komentator al-Qurṭubī (II:66) veli, pozivajući se na komentatora al-Māwardīja, da je Ibrāhīm sirijačka riječ i da na arapskom, prema komentatoru Ibn ‘Atiyyatu, znači “otac milostivi”.

وَ إِبْرَاهيِمُ تَفْسيِرُهُ بِالسُّرْيَانِيَّةِ : أَبٌ رَحيِمٌ

Al-Qurṭubī, domalo zatim, dodaje da često imamo podudarnost značenja u sirijačkim i arapskim riječima (وَكَثيِرًا مَا يَقَعُ الاتِّفَاقُ بَيْنَ السُّرْيَانِيِّ وَالْعَرَبِيِّ). Al-Qurṭubī na istom mjestu ističe da je Ibrāhīm tako nazvan u sirijačkom zbog milosti koju je iskazivao prema djeci (li raḥmatihī bi l-aṭfāl – لِرَحْمَتِهِ بِالْأَطْفَالِ). Al-Qurṭubī, potom, za Ibrāhīma, a.s., vezuje milost spram djece ističući da su Ibrāhīm i njegova žena Sāra (سَارَة) zaduženi da se, sve do Dana Sudnjega, staraju o djeci vjernih koja umru u dobi djetinstva.

لِذَلِكَ جُعِلَ هُوَ وَسَارَةُ زَوْجَتُهُ كَافِلَيْنِ لِأَطْفَالِ الْمؤُمِنيِنَ يَمُوتُونَ صِغَارًا إِلىَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ

Al-Qurṭubī podsjeća, potkrepljujući ideju o Ibrāhīmu kao samilosnom skrbniku djece sve do Dana Sudnjega, da i sam al-Buḫārī navodi predanje u kojemu Muhammed, a.s., veli da je za vrijeme mi‘rādža (الْمِعْرَاجُ) vidio Ibrāhīma, a.s, u džennetskom perivoju “sa mnogo djece od drugih ljudi”.

رَأَى فِي الرَّوْضَةِ إِبْرَاهِمَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ وَحَوْلَهُ أَوْلاَدُ النَّاسِ

Isticanje Sāre kao skrbljenice umrle djece jasno je i po tome jer je ona, sve dok nije u svojoj poodmakloj starosti rodila sina Isḥāqa, bila nerotkinja (‘aqīm - عَقِيمٌ).

Ğalāluddīn as-Suyūṭī (al-Itqān, IV:60) također odobrava ovakvu etimologiju riječi Ibrāhīm u kojoj se ističe ideja milosti. On navodi jezikoslovca al-Ğawāliqīja koji kaže da je riječ Ibrāhīm “stara i da nije arapska” (هُوَ إِسْمٌ قَدِيمٌ لَيْسَ بِعَرَبِيٍّ); Arapi ovo ime “izgovaraju na nekoliko načina” (وَقَدْ تَكَلَّمَتْ بِهِ الْعَرَبُ عَلَى وُجوُهٍ), najpoznatije izgovor je Ibrāhīm (أَشْهَرُهَا إِبْرَاهيِمُ), ali ga izgovaraju i kao Ibrāhām (إِبْرَاهَامُ), zatim Ibrāhem i, kratko, Ibrehem (إِبْرَاهَمُ وَإبْرَهَمُ). Suyūṭī na istom mjestu kaže da je to “sirijačko ime koje znači otac milostivi” (وَهُوَ إِسْمٌ سُرْيَانِيٌّ مَعْنَاهُ أَبٌ رَحيِمٌ). On u Itqānu (IV:60), pozivajući se na autoritet al-Karmānīja, navodi i drugu etimologiju za ime Ibrāhīm, od riječi al-barhamah (الْبَرْهَمَةُ), što, opet, znači “snažna moć pronicanja” (šiddatu n-naẓar –شِدَةُ النَّظّرِ). Ova etimološka mogućnost ukazuje na Ibrāhīmovo, a.s., posmatranje zvijezde, Mjeseca, Sunca i na njegovo brzo shvaćanje da je iza, u svemu, ispred i iznad svega sveprisutni Bog!

Komentatori Kur᾽āna navode Ibrāhīmovu lozu, rodoslovno stablo, i uvijek ga povezuju s Božijim poslanikom Nūḥom (نُوح), a.s. Ibrāhīm je, po tom stablu, sin Azarov (آزَرُ), koji se još naziva i Tārah (تَارَخُ), koji je opet sin Nāhora (نَاخُورُ), a ovaj je sin Šārūḥa (شَارُوحُ), koji je sin Rāgūa (رَغُو), ovaj sin Fālaḫa (فَالَخُ), a ovaj je, zatim, sin ‘Ābara (عَابَرُ), a ‘Ābar je sin Šālaḫa (شَالَخُ), a taj je bio dijete Arfaḫašda (أَرْفَخَشْدُ), koji je sin Sāma (سَامُ), a Sām je sin Nūḥa, Božijeg poslanika. (Ovakvu etimologiju navodi as-Suyūtī, al-Itqān, IV:60., mnogi je ponavljaju, manje ili više u ovakvom obliku; na temelju toga vidimo utjecaje arapskih prijevoda Biblije i tradicije isrā᾽īlīyyāta (إِسْرَائيِلِيَّاتٌ - drevnih jevrejskih i starozavjetnih pripovijesti i legendi) u ustanovljavanju genealogije mnogih Božijih poslanika, treba usporediti arapski prijevod Biblije, Cambridge, 1956., str. 17., gdje se navodi Sāmovo, odnosno semitsko genealoško stablo (مَوَاليِدُ سَام).

Ibrahim, a.s., imao je četiri sina (al-Qurṭubī, II:67): Ismā‘īla, Isḥāqa, Madyana i Madā᾽ina. وَكَانَ لَهُ أَرْبَعُ بَنيِنَ: إِسْمَاعيِلُ وَإِسْحَاقُ وَمَدْيَنُ وَمَدَائِنُ

I mnogi drugi ističu da je Ibrāhīm, a.s., porijeklom od Božijeg glasnika Nūḥa. Tako M. I. Ibrahim (al-Alfāẓu wa l-a‘lāmu l-qur᾽āniyya, 27) veli da je Ibrāhīm, a.s., “rođen u Babilonu prije mnogo hiljada godina, porijeklo mu je od Nūḥhova sina Sāma...”

وُلِدَ إِبْرَاهيِمُ عَلَيْهِ السَّلاَمُ بِأَرْضِ بَابِلَ مُنْذُ آلاَفِ السِّنيِنَ وَهُوَ مِنْ سُلاَلَةِ
سَام ابْنُ نوُحٍ...

M.I. Ibrāhīm na istom mjestu veli da je narod Babilona obožavao zvijezde i kipove, a obožavali su i svoga vladara Namrūḏa ibn Kan‘āna. Āzar, Ibrāhīmov otac, klesao je kipove za svoj narod i opsluživao ih...

وَكَانَ مِنْ أَهْلِ بَابِلَ يَعْبُدُونَ الْكَوَاكِبَ وَالأَصْنَامَ وَيُؤَلِّهُونَ مَلِكَهُمْ النِّمْروُذَ ابْنُ كَنْعَانَ وَكَانَ آزَرُ وَالِدُ إبْرَاهيِمَ يَنْحَتُ الأَصْنَامَ لِقَوْمِهِ وَيَتَوَلَّى خِدْمَتَهَا...

Isti autor veli da je “Ibrāhīm, a.s., odrastao ispravna vjerovanja” (وَنَشَأَ إِبْرَاهيِمُ سَلِيمَ الْعَقِيدَةِ). Kao dijete bio je skrivan, jer je vladar Namrūḏ, čuvši da će se roditi muško dijete koje će dokrajčiti njegovu vladavinu, naredio da se te godine umore sva muška djeca... (Ibn Kaṯīr, II:204).

...نَمْرُوذُ بْنُ كَنْعَانَ لَمَّا كَانَ قَدْ أُخْبِرَ بِوُجُودِ مَوْلُودٍ يَكُونُ ذَهَابُ مُلْكِهِ عَلىَ يَدَيْهِ فَأَمَرَ بِقَتْلِ الْغِلْمَانِ عَامَئِذٍ...

Stoga mu se majka, dok ga je nosila, sklonila u pećinu izvan grada i tamo ga rodila... ذَهَبَتْ إِلَى سَرَبٍ ظَاهِرَ الْبَلَدِ فَوَلَدَتْهُ فيِهِ.

(Ovaj motiv komentatori Kur᾽āna dovode u vezu sa Mūsāovim, a.s., rođenjem i faraonovom naredbom o ubijanju muške djece).

Ibrāhīmovo odrastanje, osim pod budnim okom majke, bilo je praćeno i Božijim nadahnućem, jer je Ibrāhīm, već kao mladić, nakon što je ispred pećine posmatrao zvijezde, Mjesec i Sunce, dobio poslanstvo. Ibn Kaṯīr (III:256) veli u tom smislu da “Bog uvijek šalje vjerovjesnike kao mladiće, a i kad se kojemu znalcu podari znanje podari mu se još za mladosti...”

مَا بَعَثَ اللهُ نَبِيًّا إِلاَّ شَابًّا وَلاَ أُُوتِيَ الْعِلْمَ عَالِمٌ إِلاَّ وَهُوَ شَابٌّ...

Stoga se u Kur᾽ānu (XXI:60), na istom mjestu veli Ibn Kaṯīr, Ibrāhīma, a.s., naziva “mladićem” (فَتًى). U razvoju viteških redova (al-futuwwah - الْفُتُوَّةُ) u islamskoj kulturi i civilizaciji motiv Ibrāhīmove, a.s., mladosti imao je inspirativan utjecaj.

Ibrāhīmovom iseljenju (hiğrah – هِجْرَةٌ) iz Babilona (iz Harana, ili pak iz Ura) u zemlje Šama i u Mekku (هَاجَرَ إلىَ الشَّامِ وَإلَى الْبَيْتِ الْحَرَامِ) prethodilo je kažnjavanje vatrom, lomačom! Prema starim babilonskim zakonicima, čovjek koji ustaje protiv tadašnjeg mnogoboštva kažnjavao se spaljivanjem na vatri. “Spalite ga!” – povikaše (sudije) – “i božanstva svoja osvetite, ako ćete nešto da činite!” (قَالوُا حَرِّقُوهُ وَانْصُرُوا آلِهَتَكُمْ إنْ كُنْتُمْ فَاعِليِنَ - Kur᾽ān, XXI:68).

Ibn Kaṯīr (III:247) veli da su Babilonci na lomaču sabrali dosta drva (فَجَمَعُوا حَطَبًا كَثيِرًا جِدًّا), čak bi se poneke žene, koje su bolovale, zavjetovale, radi ozdravljenja, donijeti drva na lomaču. حَتَّى إِنْ كَانَتِ الْمَرْأَةُ تَمْرُضُ فَتَنْذُرُ إنْ عُوفِيَتْ أنْ تَحْمِلَ حَطَبًا لِحَريِقِ إبْرَاهيِمَ...

Ibrāhīm, a.s., bačen je lomaču izgovarajući pritom riječi:

اَللَّهُمَّ إنَّكَ فِي السَّمَاءِ وَاحِدٌ وَأَنَا فِي الأَرِضِ وَاحِدٌ أَعْبُدُكَ

“Bože, Ti si jedini na nebesima,

A ja sam jedini koji Ti na Zemlji robujem!”

Džibril mu je bio poslan tada, pitao ga je: “Treba li ti štogod?”

ألَكَ حَاجَةٌ؟ فَقَالَ: أمَّا إلَيْكَ فَلاَ، وَأمَّا مِنَ اللهِ فَبَلَى

A Ibrāhīm, a.s., mu je odgovorio: “Od tebe ne! Od Boga da!”. Tada je uslijedila Božija intervencija: “Vatro, budi hladna i spas za Ibrāhīma!” (Kur᾽ān, XXI:69). يَا نَارُ كوُنِي بَرْدًا وَسَلاَمًا عَلَى إِبْرَاهِيمَ

Na ovom, kao i na mnogim drugim mjestima, primjećujemo moćnu egzegetsku dovitljivost komentatora. Pažnja se ovdje usredsređuje na riječi “hladna” (بَرْدًا) i “spas(onosna - سَلاَمًا)”.

Komentatori kažu da je ovo čudo (mu‘ğizah –مُعْجِزَةٌ) bilo toliko intenzivno da mu je vatra sažegla samo “užad” (وَثَاقَهُ) kojima je bio vezan! Dakle, praktički, vatra ga je oslobodila!

K tome, veli aš-Šawkānī (III:415), “da iza ᾽hladnoće᾽ vatre nije uslijedila Božija naredba da vatra bude i ᾽spasonosna᾽, Ibrāhīm, a.s., bi umro od njezine studi!”

لَوْ لَمْ يُتْبَعْ بَرْدُهَا سَلاَمًا لَمَاتَ إبْرَاهيِمُ مِنْ بَرْدِهَا

Prema nekim legendarnim predanjima koja navode klasični komentatori Kur᾽āna, čudo prometanja vatrene toplote u hladnoću osjetile su i životinje i pomogle da vatra bude hladna. Aš-Šawkānī (III:415) bilježi da su sve životinje otpuhivale vatru od Ibrāhīma, osim guštera! On je vatru puhao na Ibrāhīma!

لَمْ تَكُنْ دَابَّةٌ إلاَّ تُطْفِىءُ عَنْهُ النَّارَ غَيْرَ الْوَزَغِ فَإِنَّهُ كَانَ يَنْفُخُ عَلَى إبْرَاهيِمَ...

Al-Qurṭubī objašnjava “riječi” (kalimāt - كَلِمَاتٌ), kojima je Ibrāhīm, a.s., bio od Boga na kušnju stavljen, na način naredbi o uspostavljenju važnih kulturnih običaja i uljudbenih konstanti kojih se vjernici trebaju pridržavati. Prisjetimo se da komentatori Kur᾽āna vele da je Božiji poslanik Idrīs (إدْريِسُ) ljude učio oranju, sadnji, žetvi, pripitomljavanju biljaka i životinja. Njegova se objava sastojala u tome. S druge strane, Ibrāhīm, a.s., djeluje kao osoba koja uređuje zajednicu i koja je širitelj kulture. Pozivajući se na sūru al-Baqarah (II: 124. i dalje) al-Qurṭubī objašnjava da se za Ibrāhīma, a.s., kao Božijeg poslanika koji djeluje na razdiobnoj crti čovječanstva, vezuju ideje vodstva i upravljanja (إنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا), to jest, imameta (إِمَامَةٌ), te obnavljanje Svetoga Hrama kao “susretišta ljudi” (مَثَابَةً لِلنَّاسِ).

Za same “riječi” (ili kalimāt) veli da su to dužnosti (al-waẓā᾽if - الْوَظَائِفُ) koje su mu stavljene da ih izvršava (الْوَظَائِفُ الَّتِي كُلِّفَهَا إبْرَاهيِمُ). Šta, određenije, znače ove riječi? Al-Qurṭubī (II:67) navodi niz mišljenja: da su to “islamski propisi/polozi/zakoni” (šarā᾽i‘u l-islām - شَرَائِعُ الإسْلاَمِ), da je “na kušnju stavljen islamom” (أُبْتُلِيَ بِالْإسْلاَمِ), “naredbama i zabranama” (بِالْأَمْرِ وَالنَّهْىِ), “klanjem svoga sina” (بِذَبْحِ إبْنِهِ), priopćavanjem poslanstva” (بِأَدَاءِ الرِّسَالَةِ).

Ideja žrtve, qurbāna (قُرْبَانٌ) također se uz Ibrāhīma, a.s., nerazdvojno razmatra.

Qurṭubī (II:67) navodi i druga mišljenja o riječima (كَلِمَاتٌ) kojima je bio stavljen na kušnju, i za Ibrāhīma, a.s., vezuje mnoge konkretne ideje i ustanove kulture. Tako Qurṭubī izdvaja ustanovu čišćenja: “Boga ga je iskušao čišćenjem” (اِبْتَلاَهُ اللهُ بِالطَّهَارَةِ), “pet čišćenja odredio mu je za glavu a pet za tijelo” (خَمْسَ فِي الرَّأْسِ وَخَمْسَ فِي الْجَسَدِ).

Kad je “čišćenje glave posrijedi” odredio mu je “potkresivanje brkova” (قَصُّ الشَّارِبِ), “ispiranje usta” (الْمَضْمَضَةُ), “ispiranje nosa” (الاِسْتِنْشَاقُ), “čišćenje zuba četkicom/misvakom” (السِّوَاكُ) i “češljanje/razdjeljivanje kose” (فَرْقُ الشَّعْرِ). (Qurṭubī, II:67).

Kalimāt o “čišćenju tijela” odnose se na: “podrezivanje nokata” (تَقْليِمُ الأَظْفَارِ), “brijanje malja iznad i oko splovila” (حَلْقُ الْعَانَةِ), “obrezivanje” (الإخْتِتَانُ),  “odstranjivanje/čupanje dlaka ispod pazuha” (نَطْفُ الإبْطِ), “pranje mjesta izlučivanja izmeta i mokraće vodom” (وَغَسْلُ مَكَانِ الْغَائِطِ وَالْبَوْلِ بِالْمَاءِ).

Ideje obrezivanja (al-ḫitān - الْخِتَانُ) i iseljavanja (al-hiğrah – الْهِجْرَةُ) radi vjere zauzimaju jedno od glavnih mjesta u tumačenju Ibrāhīmove poslaničke pojave. Tako se navodi (Qurṭubī, II:68) da je komentator al-Ḥasan kazao da je Bog poslanika Ibrāhīma, a.s., kušao sa šest karakterističnih iskušenja (الْخِلاَلُ السِّتُّ): zvijezdom (الْكَوْكَبُ), Mjesecom (الْقَمَرُ), Suncem (الشَّمْسُ), vatrom (النَّارُ), iseljenjem/hidžrom (الْهِجْرَةُ) i obrezivanjem (الْخِتَانُ).

Ističući ga kao poslaničku pojavu koja utemeljuje kulturu, Ibrāhīm je, prema komentatorima Kur᾽āna, mnogo šta uradio prvi uopće među ljudima (npr. vidi Qurṭubī, II:68, zatim Ṭabarī, I:524. i dalje; također u tom smislu i Ibn Kaṯīr, I:228-229., i Zamaḫšarī, I:184-185.) Prema Qurṭubīju, Ibrāhīm, a.s., je “prvi koji se obrezao” (أَوَّلُ مَنْ إِخْتَتَنَ), koji je “ugostio gosta” (وَأَوَّلُ مَنْ أَضَافَ الضَّيْفَ), koji je “brijao malje” (أَوَّلُ مَنْ إِسْتَحَدَّ), koji je “odrezao nokte” (أَوَّلُ مَنْ قَلَّمَ الأَظْفَارَ), koji je “potkresao brkove” (أَوَّلُ مَنْ قَصَّ الشَّارِبَ), prvi koji je “osijedio” (أَوَّلُ مَنْ شَابَ), (s ovim u vezi, Qurṭubī (II:73) navodi da je Muhammed, a.s., zabranio čupati sijede vlasi; naime, svaki musliman koji osijedi u islamu, sijede vlasi biće mu svjetlo na Danu Sudnjem...

لاَ تُنْتِفُوا الشَّيْبَ مَا مِنْ مُسْلِمٍ يَشِيبُ شَيْبَةً فِي الإِسْلاَمِ إِلاَّ كَانَ لَهُ
نُورًا يَوْمَ الْقِيَامَةِ...

Nadalje, Ibrāhīm, a.s., je bio prvi koji je “udario mačem” (أَوَّلُ مَنْ ضَرَبَ بِالسَّيْفِ), koji je “oprao stražnjicu vodom” (أَوَّلُ مَنْ إسْتَنْجَى بِالْمَاءِ), prvi koji je “obukao gaće” (أَوَّلُ مَنْ لَبِسَ السَّرَاويِلَ), također i prvi “koji je jeo poparen kruh” (أَوَّلُ مَنْ ثَرَدَ الثَّريِدَ), “prvi koji je govorio sa minbera/govornica” (أَوَّلُ مَنْ خَطَبَ عَلَى الْمَنَابِرِ), itd.

Institucija obrezivanja (al-ḫitān), koja se vezuje za Ibrāhīma, a.s., u komentarima Kur᾽āna, je, stoga, široko izložena. Qurṭubī (II:68) ističe da većina komentatora Kur᾽āna obrezivanje ubrajaju u tzv. “jače, naglašene sunnete, potvrđene sunnete” (mu᾽akkadātu s-sunani – مُأَكَّدَاتُ السُّنَنِ) i u nešto što spada u samu “prirodu islama” (wa min fiṭrati l-islāmi – مِنْ فِطْرَةِ الإِسْلاَمِ). Na kakvoj je časti ta institucija vidi se, veli Qurṭubī, i po tome da je Muhammed, a.s., rođen obrezan (maḫtūn - مَخْتُونٌ), štaviše, također su (veli Qurṭubī, II:69) i mnogi Božiji poslanici i vjerovjesnici (Adam, Šīṯ, Idrīs, Nūḥ, Sām, Lūṭ, Yūsuf, Mūsā, Šu‘ayb, Sulaymān, Yaḥyā, ‘Īsā, a.s.) rođeni obrezani.

خُلِقَ مِنَ الأَنْبِيَاءِ ثَلاَثَةَ عَشَرَ مَخْتوُنيِنَ: آدَمُ وَشيِثُ وَإِدْرِيسُ وَنُوحُ وَسَامُ وَلُوطُ وَيُوسُفُ وَمُوسَى وَشُعَيْبُ وَسُلَيْمَانُ وَيَحْيَى وَعِيسَى...

(Predanja o samim imenima Božijih poslanika koji su rođeni obrezani neznatno se razlikuju od jednog do drugog klasičnog komentara Kur᾽āna, i od jednog do drugog predanja).

Ibrāhīm je obrezao svoga sina Ismā‘īla u trinaestoj godini, a Isḥāqa u sedmom danu.

خَتَنَ إبْرَاهيِمُ إسْمَاعيِلَ لِثَلاَثِ عَشْرَةَ سَنَةً وَخَتَنَ إِبْنَهُ إِسْحَاقَ لِسَبْعَةِ أَيَّامٍ

S ovim u vezi, Qurṭubī navodi mnogo predanja kojima želi specifirati najpogodnije vrijeme za obrezivanje muške djece. Navodi da je “Fatima [Fāṭimah, kćerka Božijeg poslanika Muhammeda, a.s.] obrezala svoga sina u sedmom danu, ali da autoritet Mālik to nije odobravao /smatrajući da je preuranjeno/ i da su tako postupali Jevreji.

وَرُوِيَ عَنْ فَاطِمَةَ أَنَّهَا تَخْتَنُ وَلَدَهَا يَوْمَ السَّابِعِ، وَأَنْكَرَ ذلِكَ مَالِكٌ وَقَالَ
ذَلِكَ مِنْ عَمَلِ الْيَهُودِ...

Potom Qurṭubī (II:69) navodi da se muško dijete treba obrezati između sedme i desete godine (يُخْتَنُ الصَّبِيُّ مَا بَيْنَ سَبْعِ سِنِينَ إِلىَ عَشْر), a zatim navodi predanje od Buḫārīje u kojem se veli da je neko pitao Ibn ‘Abbāsa koliko je imao godina kad je umro Božiji poslanik Muhammed, a.s., a on je odgovorio da je tada već bio obrezan” [tj. imao je deset do trinaest godina]:

مِثْلُ مَنْ أَنْتَ حِينَ قُبِضَ رَسُولُ اللهِ صلعم...

[Ovo govori da Ibn ‘Abbās pamti kad je bio obrezan i da je, za današnje prilike, njegovo obrezivanje obavljeno kasno].

Qurṭubī još dodaje da raniji autoriteti nisu obrezivali mušku djecu sve dok ne dostignu doba puberteta/polucije ili dok se tome dobu ne približe.

وَكَانُوا لاَ يَخْتَتِنُونَ الرَّجُلَ حَتَّى يُدْرِكَ أَوْ يُقَارِبَ الْإِحْتِلاَمَ...

(Danas, dakako, kad postoje dobri medicinski uvjeti, muško dijete treba obrezivati ranije i u skladu sa mišljenjem liječnika).

K tome, ulema (al-‘ulamā – الْعُلَمَاءُ) smatra da je lijepo da se stari čovjek koji primi islam obreže, štaviše, komentatot Kur᾽āna ‘Aṭā veli da konvertitu u islam... “nije islam potpun dok se ne obreže, pa čak da ima i osamdeset godina!”

لاَ يَتِمُّ إسْلاَمُهُ حَتَّى يُخْتَتَنُ وَإِنْ بَلَغَ ثَمَانيِنَ سَنَةً...

Qurṭubī, stoga, navodi (II:68) različita predanja kad se Ibrāhīm, a.s., obrezao, izdvajamo predanje Abū Hurayre (Ebu Hurejre, predanje iz Mālikova djela al-Muwaṭṭa) da je Ibrāhīmu, a.s., bilo stotinu i dvadeset godina kad se obrezao, i da je nakon obrezivanja poživio još osamdeset godina... Navode se još i predanja da se obrezao kad je imao osamdeset godina.

وَاخْتُلِفَ فِي السِّنِّ الَّتِي إخْتَتَنَ فيِهَا، فَفِي الْمُوَطَّأ عَنْ أبِي هُرَيْرَةَ مَوْقُوفًا، وَهُوَ ابْنُ مائَةَ وَعِشْرِينَ سَنَةً وَعَاشَ بَعْدَ ذَلِكَ ثَمَانيِنَ سَنَةً...

Usljed činjenice da je Ibrāhīmovo obrezivanje znak čvrstine zavjeta na koji se obavezao pred Bogom, Komentatori Kur᾽āna povezuju institucije obrezivanja i ṭawāfa (طَوَافٌ), tj, ophodnju oko Svetoga Hrama, i tvrde da, “nakon toga nije više niko od Ibrāhīmove vjere vršio hadž/hodočašćenje Svetoga Hrama neobrezan.”

وَلَمْ يَطُفْ بِالْبَيْتِ بَعْدُ عَلَى مِلَّةِ إبْرَاهيِمَ إلاَّ مَخْتُونٌ...

Ibrāhīmovo potomstvo, prema Ibn Kaṯīru (II:208), bilo je mnogobrojno, štaviše svi Božiji poslanici koji su uslijedili nakon Ibrāhīma, a.s., bili su iz njegova potomstva. فَلَمْ يَبْعَثِ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ بَعْدَهُ نَبِيًّا إِلاَّ مِنْ ذُرِّيَتِهِ

A Ibrāhīmovo duhovno potomstvo među monoteistima jeste brojem i utjecajem jedan od najznačajnijih segmenata čovječanstva u ovom nama poznatijem i razvidnijem dijelu povijesti. Tako, arapski prijevod Biblije donosi vijest o Božijem obećanju Ibrāhīmu, a.s., “...Svoj ću blagoslov na te izliti i učiniti tvoje potomstvo brojnim poput zvijezda na nebu i pijeska na obali morskoj... (Postanak, XXII:17).

أُبَارِكُكَ مُبَارَكَةً وَأُكَثِّرُ نَسْلَكَ تَكْثيِرًا كَنُجُومِ السَّمَاءِ وَكَرَمْلِ الَّذِي
عَلَى شَاطِئِ الْبَحْرِ...

Ali, Ibrāhīmovo, a.s., obnavljanje Svetoga Hrama u Mekki komentatori Kur᾽āna smatraju jednom od najznačajnih činjenica u novijoj duhovnoj povijesti čovječanstva. Prvo, Ibrāhīmova, a.s., hiğrah u izravnoj je vezi sa obnavljanjem hrama (al-ḥaram – الْحَرَمُ) i ima dva pravca, jedan u zemlje Šāma (الشَّامُ - Palestina, Liban, dijelovi Sirije), a drugi u srce Arabije, samu Mekku. Aš-Šawkānī (III:412) veli:

“Istaknuto je već da je Lūṭ bratić Ibrāhīmov, pa Veličanstveni Allāh pripovijeda ovdje da je On spasio Ibrāhīma i Lūṭa u “zemlju koju smo blagoslovili za svjetove”. Komentatori kažu: “To je zemlja Šama, a njih su dvojica bili u Iraku...”

قَدْ تَقَدَّمَ أنَّ لوًطًا هُوَ ابْنُ أخ إبْرَاهِيمَ فَحَكَى اللهُ سُبْحَانَهُ هَاهُنَا أنَّهُ نَجَّى إبْرَاهيِمَ وَلُوطًا إلَى الأرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا لِلْعَالَمِينَ، قَالَ الْمُفَسِّرُونَ: هِيَ أَرْضُ الشَّامِ وَكَانَ بِالْعِرَاقِ

I Ibn Kaṯīir (III:248-249) tvrdi da je Ibrāhīma, a.s., Bog spasio od neprijatelja i uputio ga kao muhadžira (muhāğir - مُهَاجِرٌ) do zemalja Šama... (أَخْرَجَهُ مِنْ بَيْنِ أظْهُرِهِمْ مُهَاجِرًا إلَى بِلاَدِ الشَّامِ). Ibn Kaṯīr još veli da je Ibrāhīm, a.s., na svom muhadžirskom putu upoznao Sāru, ona je bila kćerka kralja (iz) Ḥarāna, i oženio se njome... فَلَقِيَ إبْرَاهيِمُ سَارَةَ وَهِيَ إبْنَةُ مَلِكِ حَرانَ ... فَتَزَوَّجَهَا

To je jedno mišljenje o njezinom porijeklu; drugo je da je ona kćerka njegovog strica, te da je sa njom krenuo iz svoje zemlje kao muhadžir...

وَالْمَشْهُورُ أنَّهَا إبْنَةُ عَمِّهِ وَأنَّهُ خَرَجَ بِهَا مُهَاجِرًا مِنْ بِلاَدِهِ...

Dolaskom u Mekku, Ibrāhīm i sin mu Ismā‘īl obnovili su Hram. Zamaḫšarī (I:187) tvrdi da je Hram “i prije Ibrāhīma bio utemeljen” (كَانَ مُؤَسَّسًا قَبْلَ إبْرَاهيِمَ), naime, pred sam početak ljudstva na zemlji Hram je bio spušten s neba sav urešen draguljima iz dženneta...”

اللهُ تَعَالَى أنْزَلَ الْبَيْتَ يَاقُوتَةً مِنْ يَوَاقِيتِ الْجَنَّةِ...

Hram je imao dvoja vrata od smaragda, istočna i zapadna (لَهُ بَابٌ مِنْ زُمُرُّدٍ: شَرْقِيٌّ وَغَرْبِيٌّ). Bog je rekao Ādamu, a.s.: “Spustio sam ti ovaj Hram što se oko njega obilazi, baš kao što se obilazi i oko Mojega Prijestolja!”

وَقَالَ لِآدَمَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ: أهْبَطْتُ لَكَ مَا يُطَافُ بِهِ كَمَا يُطَافُ حَوْلَ عَرْشِي...

Pa se Ādam (Adem) iz Indije zaputio Hramu pješice, a meleki su ga susretali i govorili mu: “Neka ti je blagoslovljeno hodočašće, o Ademe! Mi smo hodočastili ovaj Hram prije tebe na dvije hiljade godina!”

فَتَوَجَّهَ آدَمُ مِنْ أرْضِ الْهِنْدِ مَاشِيًا، وَتَلَقَّتْهُ الْمَلاَئِكَةُ فَقَالوُا: بُرَّ حَجُّكَ يَا آدَمُ،
لَقَدْ حَجِجْنَا هَذَا الْبَيْتَ قَبْلَكَ بِألْفَيْ عَامٍ...

Ādam je učinio hadž četrdeset puta iz Indije do Mekke idući pješice...

وَحَجَّ آدَمُ أرْبَعِينَ حَجَّةً مِنْ أرْضِ الْهِنْدِ إِلَى مَكَّةَ عَلَى رِجْلَيْهِ ...

Tako je bilo sve do vremena Potopa (aṭ-ṭūfān –الطُّوفَانُ) kad je Bog podigao Hram na Četvrto Nebo, a to je al-Baytu-l-ma‘mūr (الْبَيْتُ الْمَعْمُورُ), a zatim je Bog Veličanstveni naredio Ibrāhīmu gradnju/obnovu Hrama, a Džibrīl (Ğibrīl) mu je pokazao mjesto Hrama...

ثُمَّ إنَّ اللهَ تَعَالَى أمَرَ إبْرَاهيِمَ بِبِنَائِهِ وَعَرَّفَهُ جِبْريِلُ مَكَانَهُ...

Zamaḫšarī, nadalje, tvrdi (I:187) da ima predanja da je Bog Veličanstveni odaslao sjene Hrama i da je Ibrāhim, a.s., zovnut: “Gradi/obnovi Hram prema sjenama njegovim (tj. Sjenama Ka‘be), niti povećavaj, niti smanjuj!”

وَقيِلَ بَعَثَ اللهُ سُبْحَانَهُ أظِلَّتَهُ وَنُودِيَ أنِ ابْنِ عَلَى ظِلِهَا لاَ تَزِدْ وَلاَ تَنْقُصْ...

Hram je, veli jedno drugo predanje, građen od tvari sa pet gorja: Sinajskog, Turzejskoga, Libanskoga, Džudijskoga/Araratskoga (وَ قيِلَ: بَنَاهُ مِنْ خَمْسَةِ أجْبَلٍ: طُورِ سيِنَا وَطُورِ زَيِتَا وَلُبْنَانَ وَالْجُودِيِّ وَأُسُسُهُ مِنْ حِرَاءَ...), a sami temelji su sa gorja Hirskoga... (Zamaḫšarī, I:187). A sam Džibrīl donio je Crni Kamen (al-Ḥağaru l-aswadu – الْحَجَرُ الأَسْوَدُ) sa neba.

وَجَائَهُ جِبْريِلُ بِالْحَجَرِ الأسْوَدِ مِنَ السَّمَاءِ...

Komentatori Kur᾽āna, razumljivo, insistiraju na nebeskom porijeklu Ka‘be, doista se među njima ne može naći da neko tvrdi suprotno.

Ismā‘īl Ḥaqqī u svome tafsīru (I:230) tvrdi da je Ka‘ba nebeskog porijekla, jer “Bog je sazdao na nebesima hram, to je al-Baytu l-Ma‘mūr, naziva se Ḍirāḥ (ضِرَاحٌ - dvorac/hram na četvrtom nebu), a naredio je melekima da na zemlji sagrade Ka‘bu na pravcu toga dvorca, istih dimenzija i izgleda...”

إنَّ اللهَ بَنَى فِى السَّمَاءِ بَيْتًا وَهُوَ الْبَيْتُ الْمَعْمُورُ وَيُسَمَّى ضِرَاحًا وَأمَرَ الْمَلاَئِكَةَ
أنْ يَبْنُوا الْكَعْبَةَ فِي الأَرْضِ بِحِيَالِهِ عَلَى قَدْرِهِ وَمِثَالِهِ...

Sintagma “obredi hodočašća/hadža” (manāsiku l-ḥağğ – مَنَاسِكُ الْحَجِّ) u izravnoj je vezi sa Ibrāhīmom, a.s. Kur᾽ānska Objava veli da je Ibrāhīm, a.s., molio: “(Gospodaru naš!) Obrede naše nam pokaži!” (وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا), što se izravno odnosi na vjerozakone islama i obrede hodočašća. Zamaḫšarī (I:188) ukazuje da se radi o “pokazivanju obreda hadža ili njihovom određivanju/definiranju”.

وَأَبْصِرْنَا مُتَعَبَّدَاتِنَا فىِ الْحَجِّ أَوْ عَرِّفْنَاهَا....

U vrlo tijesnoj simboličkoj vezi je Ibrāhīmovo, a.s., obnavljanje Mekkanskog Hrama i Muhammedovo, a.s., posredovanje među kurejševićkim plemenskim prvacima, pri popravljanju Ka‘be, kad je on kao pošteni, vjerni, čestiti mladić, tj. al-amīn (الْأَميِنُ) postavio Crni Kamen na njegovo mjesto.

Ibn Hišām (I:168. i dalje, poglavlje o restauriranju Ka‘be u vrijeme Poslanikove mladosti (حَدِيثُ بِنْيَةِ الْكَعْبَةِ) veli da bratstva plemena Qurayš (قُرَيْشُ) nisu našla zajedničku riječ ko će postaviti Crni Kamen na njegovo mjesto. Predložili su da onaj ko prvi naiđe ponudi rješenje spora; naišao je Muhammed, a.s., i kao čestit i vjeran mladić odlučio slijedeće: Zatražio je jednu plahtu, položio na nju Crni Kamen, zatim je plemenskim prvacima kazao da svi uzmu krajeve plahte i tako podignu Crni Kamen. Potom ga je on svojom rukom stavio na odgovarajuće mjesto...

هَلُمَّ إِلَىَّ ثَوْبًا... فَأُتِىَ بِهِ، فَأَخَذَ الرُّكْنَ فَوَضَعَهُ فِيهِ بِيَدِهِ ثُمَّ قَالَ: لِتَأْخُذْ كُلُّ قَبِيلَةٍ بِنَاحِيَةٍ مِنَ الثَّوْبِ، ثُمَّ ارْفَعُوهُ جَميِعًا... فَفَعَلُوا حَتَّى إِذَا بَلَغُوا بِهِ مَوْضِعَهُ وَضَعَهُ هُوَ بِيَدِهِ...

Ovim se snažno potcrtava veza Ibrāhīma, a.s., i Muhammeda, a.s., kao obnovitelja Svetoga Mekkanskoga Hrama.

Instiutucija prinošenja žrtve, qurbāna (قُرْبَانٌ) bila je poznata i prije Ibrāhīma, a.s. Kur᾽ānska Objava spominje dvojicu Ademovih sinova koji su prinosili žrtve, a njihova tefsīrska imena su Hābīl (هَابيِلُ) i Qābīl (قَابيِلُ).

وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ ابْنَيْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبَا قُرْبَانًا فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِمَا وَلَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ

“I pripovijedi im pripovijest o dvojici sinova Ademovih, onako kako jest, kad su njih dvojica žrtvu prinijeli, i od jednoga primljena bi, a od drugoga ne bi primljena!”

Komentatori Kur᾽āna u različitim kontekstima ističu da je upravo Ibrāhīm, a.s., obnovitelj obreda žrtve. Aṭ-Ṭabarī (XII:79. i dalje) raspravlja, kroz desetine predanja, o tome ko je bio tzv. aḏ-ḏabīḥ (الذَّبِيحُ), tj. da li je Isḥāq (إِسْحَاقُ) ili Ismā‘īl (إِسْمَاعِيلُ), trebalo da bude žrtvovan?

Napominjemo da se aṭ-Ṭabarī, prema predanjima, opredjeljuje za Ismā‘īla, koristeći pritom u svrhu argumentacije sam kur᾽ānski tekst (XI:71) koji veli:

وَامْرَأَتُهُ قَائِمَةٌ فَضَحِكَتْ فَبَشَّرْنَاهَا بِإِسْحَاقَ وَمِن وَرَاءِ إِسْحَاقَ يَعْقُوبَ

“A žena Ibrahimova bijaše tu stajala, i bijaše se osmjehnula. I Mi je obradovasmo Ishakom, a poslije Ishaka Jakubom!”

Dakle, Sāri, ženi Ibrāhīmovoj, meleki blagoviješću saopćavaju da će ona roditi sina Isḥāqa, a da će on imati sina Jakuba (Ya‘qūba, njezina unuka). Ṭabarī veli da upravo ovo proročanstvo, dato Sāri, osporava da je Isḥāq bio namjeravani žrtvovani sin, jer je u Isḥāqu bilo Božije obećanje dato Ibrāhīmu i Sāri da će imati Isḥāqa, a potom od njega, Isḥāqa, dobiće unuka koji koji se zove Ya‘qūb! A kako da bude žrtvovan kad se već, na temelju proročanstva, znade da će imati sina Ya‘qūba?! Ṭabarī, posredstvom predanja koja pomno niže, ističe da je zapravo Ismā‘īl taj koji je bio namjeravan kao žrtva (وَمَا الَّذِي أُمِرَ بِذَبْحِهِ إِلاَّ إِسْمَاعِيلُ).

Komentari Kur᾽āna naglašavaju da je Ibrāhīmova seoba/hiğra dovela do nastanka dva naroda, Jevreja i Arapa, Jevreji su od Isḥāqa, a Arapi od Ismā‘īla. Komentatori, također, povezuju motiv Ibrāhīmove seobe sa hidžrom Muhammeda, a.s.

Ibrāhīm, a.s., je omiljena tema mističkih komentara Kur᾽āna. Posebna pažnja posvećane je ajetu al-Baqarah (II:260):

وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِن قَالَ بَلَى وَلَـكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ

“I kada Ibrahim upita: “Moj Gospodaru! Pokaži mi kako proživljuješ mrtve?”

A Bog mu reče: “Zar ne vjeruješ?!”

“Vjerujem, ali hoću da mi se srce smiri! – Ibrahim odgovori.

“Uzmi četiri ptice!” – Bog mu naredi – “i isjeci ih, a zatim na svaku planinu njihove dijelove stavi!

Pa ih potom pozovi, one će ti žureći doći!

Znaj da je Bog silan i mudar!”

Ismā‘īl Ḥaqqī (I:416-417) veli da je Ibrāhīm, a.s., doista zaklao pauna, pijetla, vranu i goluba, a neki vele da je mjesto goluba zaklao orla...

طَاوُوسًا وَدِيكًا وَغُرَابًا وَحَمَامَةً وَمِنْهُمْ مَنْ ذَكَرَ النَّسْرَ بَدَلَ الْحَمامِ...

Ove su ptice odabrane jer su najbliže (po življenju) čovjeka i sabiru sve osobine životinja. Zaklao ih je, sve ih u dijelove sasjekao, i potom sve (perje, kosti, krv, crijeva...) izmiješao i na nekoliko planina razasuo... Potom je ptice redoslijedom zvao i posmatrao kako se svaka strvina u djelićima spaja sa glavom ptice kojoj i pripada, te vraća u svoje obličje. Ibrāhīm je posmatrao i čudio se...

فَانْضَمَّتْ كُلُّ جُثَّةٍ إِلَى رَأْسِهَا فَعَادَتْ كُلُّ وَاحِدَةٍ إِلَى مَا كَانَتْ عَلَيْهِ مِنَ الْهَيْئَةِ وَجَعَلَ إِبْرَاهِيمُ يَنْظُرُ وَيَتَعَجَّبُ...

No, ove četiri ptice jesu, također, i četiri svojstva (koja čovjek u sebi treba “zaklati”).

الطُّيُورُ الْأَرْبَعَةُ هِيَ الصِّفَاتُ الْأَرْبَعُ الَّتِي تَوَلَّدَتْ مِنَ الْعَنَاصِرِ الْأَرْبَعَةِ الَّتِي خَمَّرَتْ طِينَةُ الْإِنْسَانِ مِنْهَا وَهِيَ التُّرَابُ وَالْمَاءُ وَالنَّارُ وَالْهَوَاءُ...

Ta su se četiri svojstva, veli Ismā‘īl Ḥaqqī, derivirala iz četiri praelementa koji su iskvasali glinu iz koje je stvoren čovjek, a to su zemlja, voda, vatra i zrak...

Svaki element sa svojim drugom/parom sačinjava dva svojstva... (كُلُّ عُنْصُرٍ مَعَ قَرِينِهِ صِفَتَانِ). Zemlji je par voda, a svojstva koja nastaju jesu pohlepa i tvrdičluk, gdje god se nađe jedno takvo svojstvo nađe se i drugo...

فَمِنَ التُّرَابِ وَقَرِينُهُ الْمَاءُ تَوَلَّدَ الْحِرْصُ وَالْبُخْلُ وَهُمَا قَرِينَانِ حَيْثُ وَجَدَ أَحَدُهُمَا
وَجَدَ قَريِنُهُ...

Vatri je par zrak, iz tog para nastaje srdžba i požuda/strast, a ta se dva svojstva nahode zajedno...

وَمِنَ النَّارِ وَقَريِنُهَا الْهَوَاءُ تَوَلَّدَ الْغَضَبُ وَالشَّهْوَةُ وَهُمَا قَرِينَانِ يوُجَدَانِ مَعًا...

Ibrāhīmu je naređeno da zakolje i ova četiri svojstva... pauna tvrdičluka, jer paun simbolizira tvrdičluk; naime, da se imetak ne čini lijepim tvrdici kao što se čini lijepim i paun sa svojim bojama, ne bi tvrdica njime ni tvrdičio...

فَأَمَرَ اللهُ خَلِيلَهُ بِذَبْحِ هَذِهِ الصِّفَاتِ... بِذَبْحِ طَاوُوسِ الْبُخْلِ فَلَوْ لَمْ يُزَيَّنِ الْمَالُ
فِي نَظَرِ الْبَخيِلِ كَمَا زُيِّنَ طَاوُوسٌ بِأَلْوَانِهِ مَا بَخِلَ بِهِ...

Zaklao je i vranu pohlepe, ona iz svoje pohlepe mnogo traga/zgrče...

وَذَبَحَ غُرَابَ الْحِرْصِ وَهُوَ مِنْ حِرْصِهِ أَكْثَرَ فِي الطَّلَبِ...

Zaklao je i pijetla strasti/požude, on je po požudi poznat.

وَذَبَحَ ديِكَ الشَّهْوَةِ وَهُوَ بِهَا مَعْرُوفٌ...

Napokon, zaklao je i orla srdžbe, a srdžba se pripisuje orlu zbog njegova ponašanja pri letenju iznad drugih ptica...

وَذَبَحَ نَسْرَ الْغَضَبِ وَنِسْبَتُهُ إِلَيْهِ لِتَصْرِيفِهِ فىِ الطَّيَرَانِ فَوْقَ الطُّيُورِ

Ismā‘īl Ḥaqqī veli da je ove ptice/svojstva Ibrāhīm zaklao i u sebi “nožem istine” (بِسِكّيِنِ الصِّدْقِ).

Ljude koji u sebi unište tvrdičluk, pohlepu, požudu/strast i srdžbu, neće sažižati vatra džehennema. Stoga ni Ibrāhīma, a.s., vatra nije pržila, jer nije bilo nikojeg puta da mu ona pristupi kad je bio silom iz katapulta bačen na lomaču. Naprotiv, vatra mu je bila “hladna i spas(onosna)”!

فَلَمَّا ذَبَحَ الْخَليِلُ بِسِكِّينِ الصِّدْقِ هَذِهِ الطُّيُورَ وَانْقَطَعَتْ مِنْهُ مُتَوََلِّدَاتُهَا مَا بَقِيَ لَهُ بَابٌ يَدْخُلُ مِنْهُ النَّارُ فَلَمَّا أُلْقِيَ فيِهَا بِا لْمَنْجَنيِقِ قَهْرًا صَارَتِ النَّارُ بَرْدًا وَسَلاَمًا...

Izvori:

Burūsawī, Ismā‘īl Ḥaqqī Burūsawī, Rūḥu l-bayān, Istanbul, 1421 (H.)

Ḫalīl al-Ğurr, al-Mu‘ğam al-‘arabiyyu al-ḥadīṯ, Librairie Larousse, Paris, 1973.

Isfahānī, ar-Rāġib al-Isfahānī, Mu‘ğamu mufradāti alfāẓi l-qur’ān, Bejrut, 1972.

Ibrāhīm, M. I. Ibrāhīm, al-Alfāẓu wa l-a‘lāmu l-qur᾽āniyya, Kairo, 1982.

Qurṭubī, Muḥammad bin Aḥmad, al-Ğāmi‘u li aḥkāmi l-qur᾽āni, Bejrut, 1988.

Suyuṭī, Ğalāluddīn as-Suyuṭī (u saradnji sa Ğalāluddīn al-Maḥallījem), Tafsīru l-ğalālayn, Kairo, 2000.

Suyuṭī, Ğalāluddīn as-Suyuṭī, al-Itqānu fī ‘ulūmi l-qur᾽ān, I – II, Kairo, 1967.

Šawkānī, Muḥammad bin ‘Alī bin Muḥammad, Fatḥu l-qadīr, Kairo, 1992.

Ṭabarī, Ibn Ğarīr aṭ-Ṭabarī, Ğāmi‘u l-bayān, I, Kairo, 1900.

Zamaḫšarī, ‘Umar az-Zamaḫšarī, al-Kaššāfu ‘an ḥaqā’iqi tanzīli wa ‘uyūni l-aqāwīli fī wuğūhi t-ta’wīli, Bejrut, 2001.