M

كُلُّ كَلِمَةٍ وَعَظَتْكَ أَوْ دَعَتْكَ إِلَى مَكْرُمَةٍ أَوْ نَهَتْكَ عَنْ قَبِيحٍ فَهِىَ حِكْمَةٌ...

“Ḥikmah je svaka riječ koja te nasvjetuje, ili pozove na plemenito djelo, ili koja te odvrati od ružnog djela!” (Ismā‘īl Ḥaqqī Burūsawī)

Mudrost ili ḥikmet (ḥikmah – حِكْمَةٌ) u Kur’ānu se spominje dvadeset puta. Riječ ḥikmah u našim prijevodima Kur’āna obično se prevodi kao mudrost, njemački prijevodi Kur’āna riječju die Weisheit (npr. Max Henning, 20) gotovo redovito prevode riječ ḥikmah, dok slavni arabista Kračkovski ḥikmu u svome prijevodu Kur’āna na ruski prevodi riječju  (usp. К, 17). Pickthall se u jednom od najpoznatijih prijevoda Kur’āna na engleski opredjeljuje za riječ wisdom (usp. Pickthall, 44), dok Georgh Wilhelmi Freytagii (Lexicon Arabico Latinum, I/411) za riječ ḥikmah daje nekoliko rješenja na latinskom, npr. scientia, intelligentia. Također, Freytagii daje i latinsku riječ Prophetia (proročanstvo) kao adekvatan prijevod riječi ḥikmah, potom donosi i riječi Alkoranus (Kur’ān) i Evangelium (Evanđelje) kao riječi koje znače ḥikmah ili su joj sinonimne.

Ḥikmah u tekstualnoj evidenciji Kur’āna

Po mjestima na kojima je spomenuta u Kur’ānu vidi se da je riječ ḥikmah visoko rangirana na Kur’ānskoj vrijednosnoj skali. Ḥikmah se gotovo uvijek spominje uz Božije knjige ili uz Božije poslanike. Na više mjesta u Kur’ānu se kaže da Bog objavljuje Knjigu i objavljuje Ḥikmu (Mudrost)! Tako se u suri al-Baqarah (II:129) navodi molba našeg praoca Ibrāhīma, a.s., da se Arabljanima pošalje poslanik (tj. Muhammed, a.s.), kako bi ih “Knjizi i Mudrosti podučio” (وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ). U istoj suri (II:151) govori se kako je sada taj Božiji poslanik (Muhammed, a.s.) došao da “vas Knjizi i Mudrosti poduči” (وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ). U 231. āyatu sure al-Baqarah spominju se, na vrlo karakterističan način, i Knjiga (al-kitāb) i Mudrost (al-ḥikmah) kao “Božiji darovi, Allahovi izobilni milodari” (ni‘matullāh – نِعْمَةُ اللهِ), te se kaže:

وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَيْكُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ...

“I sjetite se Božijih darova prema vama, i toga da On Knjigu [al-kitāb] i Mudrost [al-ḥikmah] vama objavljuje...”

Prema slovu Kur’āna, primatelj mudrosti ili ḥikme bio je i Božiji poslanik Dāwūd, a.s. U al-Baqarah (II:251) izjavljuje se:

“Bog je njemu [Dāwūdu] dao vlast [al-mulk] i mudrost [al-ḥikmah]” (وَآتَاهُ اللهُ الْمُلْكَ وَالْحِكْمَةَ). Domalo dalje (II:261) sa stranica Kur’āna se razglašava:

يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ
إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ

“Bog mudrost [al-ḥikmah] kome hoće podaruje! A kome je data mudrost [al-ḥikmah], dato mu je dobro veliko! I samo pametni Opomenu prihvataju!”

Prateći knjiško ustrojstvo Kur’āna, primjećuje se da se Božiji poslanik ‘Īsā, a.s., spominje (u Āli ‘Imrān, III:48) kao onaj koga Bog podučava Knjizi, i Mudrosti, i Tevratu [Tori], i Indžīlu [Evanđelju].

 وَيُعَلِّمُهُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالْإِنجِيلَ

Također, još jedno vrlo karakteristično mjesto u Kur’ānu u vezi sa ‘Īsāom, a.s., nalazi se i u suri Trpeza (al-Mā’idah, V:110) gdje se opet nabraja to četvero koje mu Bog daje:

1) Knjiga (al-kitāb – الْكِتَابُ),

2) Mudrost (al-ḥikmah – الْحِكْمَةُ),

3) Tevrat (Tora – التَّوْرَاةُ), i

4) Indžil (Evanđelje – الإِنْجِيلُ).

Zanimljivo mjesto Kur’āna vidi se u suri Āli ‘Imrān, u āyātima 81., 164. Tvrdi se da su Božiji vjerovjesnici, odnosno poslanici, od Boga primali uz Knjigu također i Mudrost (ḥikmah, al-ḥikmah).

Štaviše, Kur’ān posvjedočuje da su cijeli naraštaji čovječanstva primali mudrost/ḥikmu, npr. u suri an-Nisā (IV:54) obznanjuje se da je Ibrāhīmovo potomstvo od Boga dobilo Knjigu, Mudrost i Vlast:

فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا

“A Mi smo Ibrahimovoj porodici dali Knjigu i Mudrost, i dali smo im moćnu/veliku Vlast!”

U istoj suri (an-Nisā, IV:54) poručuje se Muhammedu, a.s., sljedeće:

وَأَنزَلَ اللَّـهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ

“Bog tebi objavljuje Knjigu i Mudrost [ḥikmah], i uči te onome što nisi znao...”

Sura an-Naḥl (XVI:125) izričito zapovijeda Muhammedu, a.s:

اُدْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ 

“A ti Putu Gospodara svoga pozovi Mudrošću i savjetom lijepim, i s njima ti raspravljaj na način najljepši...”

Sura Noćno putovanje (al-Isrā, XVII:39) podsjeća Muhammeda, a.s., na Mudrost/al-ḥikmah koju mu Gospodar njegov objavljuje (ذَلِكَ مِمَّا أَوْحَى إِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَةِ).

Napokon, prateći pojave riječi mudrost ili ḥikmah kroz Kur’ān dolazimo do sure Luqmān (XXXI:12) u kojoj se kaže: وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ - “A Mi smo Lukmanu Mudrost dali...” Vidjećemo u kasnijim dionicama ovog eseja da su komentari Kur’āna nazvali Luqmana (za koga se ne zna da li je bio Božiji poslanik ili samo mudri čovjek) – Luqmān Mudri (luqmānu l-ḥakīm – لُقْمَانُ الْحَكِيمُ).

Prema Kur’ānu, i žene su ravnopravne primateljice mudrosti (al-ḥikmah) sa muškarcima. Sura Saveznici (al-Aḥzāb, XXXIII:34) podsjeća žene u porodici Muhammeda, a.s., na “Mudrost što se u kućama vašim kazuje” (وَاذْكُرْنَ مَا يُتْلَى فِي بُيُوتِكُنَّ مِنْ آيَاتِ اللَّـهِ وَالْحِكْمَةِ).

Ḥikmah kroz komentare Kur’āna

Klasični komentatorski rječnici Kur’āna, kao i klasični i savremeni rječnici arapskog jezika, nepodijeljeno tvrde da triliter ḥ-k-m (حكم) znači obuzdati, urazumiti, zadržati, zapovjediti, odrediti, uzeti kao pravilo, prihvatiti kao normu, suditi, misliti, rasuđivati, vladati, upravljati...

Ḥikmah (حِكْمَةٌ) kao važna izvedenica iz korijena ḥ-k-m znači mudrost, razboritost, znanje, filozofija, pravednost, istinitost, ispravnost, pravilnost, medicina, izreka, maksima, princip, motiv, način, profetija (proročanstvo), vjerovjesništvo, Kur’ān, Evanđelje...

Ovakva razuđenost značenja riječi ḥikmah govori o njenoj širokoj upotrebi ne samo u arapskom jeziku, već jednako tako i u drugim jezicima (posebno perzijskom, turskom, urdu...) koji su kroz povijest pronosili mnogolike strane i glasove islamske kulture. To se, svakako, ima zahvaliti Kur’ānu koji izričito kaže da se ḥikmah ili al-ḥikmah objavljuje od samoga Boga (vidjeli smo maloprije navedene tvrdnje Kur’āna: Bog je Taj koji objavljuje Knjigu i Mudrost/ḥikmah). To nas opredjeljuje da se zakratko natkučimo nad stranice rječnika Kur’āna i komentara Kur’āna i vidimo kako su protumačili ovu važnu riječ Kur’āna.

Prema al-Iṣfahānīju (Mufradāt, 126) al-ḥikmah znači:

 الْحِكْمَةُ إِصَابَةُ الْحَقِّ بِالْعِلْمِ وَالْعَقْلِ

“Postizanje Istine znanjem i umom/pameću”.

Ovim al-Iṣfahānī posredno tvrdi da se mudrost sastoji “od znanja i uma/pameti”. Kad se znanjem i pameću dođe do istine, onda je to mudrost. Al-Iṣfahānīja ovdje treba protumačiti sintetički (kako to on i želi). Naime, on hoće reći da se al-ḥikmah (mudrost) sastoji od: a) Istine (al-ḥaqqu – الْحَقُّ), b) Znanja (al-‘ilmu - الْعِلْمُ) i c) Pameti (al-‘aqlu – الْعَقْلُ). Tek kad su znanje i pamet objedinjeni istinom, tek tada se dosegla mudrost.

‘Abdurrazzāq al-Qāšānī u svome rječniku sufijske terminologije (Kitābu iṣṭilāḥāti ṣ-ṣūfiyyah – كِتَابُ اِصْطِلاَحَاتِ الصُّوفِيَّةِ) daje visoko mjesto riječi ḥikmah. On ḥikmu definira kao “nauku o suštinama stvari i njihovim atributima...” (الْحِكْمَةُ هِيَ الْعِلْمُ بِحَقَائِقِ الأَشْيَاءِ وَأَوْصَافِهَا...), potom navodi nekoliko vrsta ḥikme, od kojih su dvije od središnje važnosti:

a) Ḥikmah o kojoj se govori, koja se obznanjuje, to su nauke/znanja šarī‘ata [Vjerozakona] i ṭarīqata [Puta primjene vjere]. الْحِكْمَةُ الْمَنْطُوقُ بِهَا هِيَ عُلُومُ الشَّريِعَةِ وَالطَّريِقَةِ

b) Ḥikmah o kojoj se šuti, koja se ne obznanjuje, to su nutarnje tajne od Istine, te skrovite tajne ne razumije egzoterička, doslovnjačka ulema niti običan svijet... الْحِكْمَةُ الْمَسْكُوتُ عَنْهَا هِيَ أَسْرَارُ الْحَقيِقَةِ الَّتِي لاَ يَفْهَمُهَا عُلَمَاءُ الرُّسُومِ وَالْعَوَامُ...

Zašto ima ḥikmah o “kojoj treba šutjeti”, koju ne treba obznanjivati, na koju treba jednostavno pristati i prihvatiti je? Al-Qāšānī podrazumijeva ovo pitanje prije negoli je naveo jedno predanje o susretu Božijeg poslanika Muhammeda, a.s., i jedne žene. Evo tog predanja:

رُوِيَ أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ كَانَ يَجْتَازُ فِي بَعْضِ سِكَكِ الْمَدِينَةِ وَمَعَهُ أَصْحَابُهُ فَأَقْسَمَتْ عَلَيْهِ إِمْرَأَةٌ أَنْ يَدْخُلُوا مَنْزِلَهَا فَدَخَلُوا فيِهَا فَرَأَوْا نَارًا مُضْرَمَةً وَأَوْلاَدُ الْمَرْأَةِ يَلْعَبُونَ حَوْلَهَا فَقَالَتْ يَا نَبِيَّ اللهِ آللّهُ أَرْحَمُ بِعِبَادِهِ أَمْ أَنَا بِأَوْلاَدِي فَقَالَ بَلِ اللهُ أَرْحَمُ فَإِنَّهُ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ فَقَالَتْ أَتَرَانِي يَا رَسُولَ اللهِ أُحِبُّ أَنْ أُلْقِيَ وَلَدِي فِي النَّارِ فَكَيْفَ يُلْقِي اللهُ عَبِيدَهُ فِيهَا وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ قَالَ الرَّاوِي فَبَكَى رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَقَالَ أَوْحَى اللهُ إِلَىَّ...

“Prenosi se da je Božiji poslanik, Bog ga blagoslovio i podario mu mir, šetao nekom medinskom ulicom sa svojim Drugovima, pa ga je neka žena zamolila da uđe u njenu kuću. Ušli su i vidjeli usplamtjelu vatru, djeca te žene igrala su se okolo vatre. ‘Božiji vjerovjesniče’ – pitala je žena, ‘da li je Bog milostiviji prema svojim štovateljima ili ja prema svojoj djeci?’ Božiji poslanik je odgovorio: ‘Bog je milostivniji jer On je Najmilostivniji!’ Na to je žena rekla: ‘Zar bi ti, Božiji poslaniče, ikad vidio da bih ja htjela baciti svoje dijete u vatru?! Pa kako da onda Bog baca Svoje štovatelje u nju, On najmilostivniji?!’”

Prenosilac ovog predanja navodi da je Božiji poslanik, Bog ga blagoslovio i podario mu mir, zaplakao i rekao: “Tako mi je Bog objavio [tj. da će veliki zločinitelji gorjeti u Vatri na Onom svijetu].”

Kako vidimo iz ovog predanja, ovim al-Qāšānī ukazuje na granične situacije u kojima se često nalazi čovjek. Ta rubna stanja teško je shvatiti, ona nas nadilaze, u njima je posebna ḥikma (znamenje i skroviti cilj), Bog zna zašto je dao da nas i takva ḥikma oslovljava.

Savremeni arapsko-arapski rječnik (al-Mu‘ğamu l-‘arabī al-ḥadīṯ) autora Ḫalīla al-Ğurra (458) navodi sljedeća značenja ḥikme:

a) Ḥikma je znanje o bivstvima stvari (الْحِكْمَةُ الْعِلْمُ بِحَقَائِقِ الْأَشْيَاءِ),

b) Ḥikma je suzdržavanje (الْحِكْمَةُ ضَبْطُ النَّفْسِ),

c) Ḥikma je (s)poznavanje najboljih stvari najboljim naukama (الْحِكْمَةُ مَعْرِفَةُ أَفْضَلِ الْأَشْيَاءِ بِأَفْضَلِ الْعُلُومِ),

d) Ḥikma je filozofija (الْحِكْمَةُ الْفَلْسَفَةُ),

e) Ḥikma je mudra izreka (الْحِكْمَةُ الْقَوْلُ الْحَكِيمُ).

U svome djelu Riječi Kur’āna (kalimātu l-qur’ān – كَلِمَاتُ الْقُرْآنِ), Ḥusayn Muhammed Maḫlūf (str. 21) tvrdi da riječ al-ḥikmah (u 151. āyatu sure al-Baqarah) znači nutarnja upućenost, poniranje razumijevanjem u vjeru (al-fiqhu fi d-dīn – الْفِقْهُ فِي الدِّينِ).

Toliko kad su posrijedi neki znameniti rječnici koji su dali svoje tumačenje ḥikme. Pogledajmo sada šta o ḥikmi kažu poznati komentari Kur’āna. U vezi sa āyatom iz al-Baqarah (II:129) u kojem praotac jevreja, kršćana i muslimana, Ibrāhīm (Abraham) upućuje molbu Bogu da Arabljanima pošalje poslanika “koji će ih Knjizi i Mudrosti [al-ḥikmi] poučiti”, al-Qurṭubī u svome komentaru Kur’āna (II, 89) opisuje značenje riječi al-kitāb, te tvrdi da ona znači Kur’ān (الْكِتَابُ الْقُرْآنُ), dok riječ al-ḥikmah, prema al-Qurṭubīju, ima nekoliko značenja:

- prvo, al-ḥikmah znači spoznaju vjere, te spoznaju vjerom (الْحِكْمَةُ الْمَعْرِفَةُ بِالدِّينِ),

- drugo, al-ḥikmah je upućenost u tumačenje [الْفِقْهُ فِي التَّأْوِيلِ - Božijih Knjiga, Svijeta, Života],

- treće, al-ḥikmah znači razumijevanje koje je naravno/prirodno i koje je svjetlo u čovjeku od Boga Veličanstvenoga (...الْفَهْمُ الَّذِي هُوَ سَجِيَّةٌ وَنُورٌ مِنَ اللهِ تَعَالَى),

- četvrto, al-ḥikmah znači Poslanikov Običaj i objašnjavanje Vjerozakona (الْحِكْمَةُ السُّنَّةُ وَبَيَانُ الشَّرَائِعِ),

- peto, al-ḥikmah je suđenje i donošenje odluka (الْحُكْمُ وَالْقَضَاءُ).

Az-Zamaḫšarī (I:215) tumači riječ al-ḥikmah u značenju “vjerozakona i razjašnjavanja propisa” (...الْحِكْمَةُ ... الشَّريِعَةُ وَبَيَانُ الأَحْكَامِ).

Abu s-Su‘ūd (Iršādu l-‘aqli s-salīm, I:200) tvrdi da al-ḥikmah označava “vjerozakonske propise i istinska spoznanja koja upotpunjavaju ljudske duše.”

...مَا يُكْمِلُ بِهِ نُفُوسَهُمْ مِنْ أَحْكَامِ الشَّريِعَةِ وَالْمَعَارِفِ الْحَقَّةِ...

Aš-Šawkānī (Fatḥu l-qadīr, I:206) objašnjava riječ al-ḥikmah sljedećim retkom: “Pod al-ḥikmah se misli na spoznaju vjere, na upućenost u tumačenje i na razumijevanje vjerozakona...”

...وَالْمُرَادُ بِالْحِكْمَةِ الْمَعْرِفَةُ بِالدِّينِ وَالْفِقْهُ فِي التَّأْوِيلِ وَالْفَهْمُ لِلشَّرِيعَةِ

Međutim, veliki broj komentara Kur’āna sklon je tumačenju al-ḥikme kao pradavne mudrosti koja se prenosi iz jednog vremena u drugo, iz jednog stoljeća u drugo. To je ona naravna mudrost koju Bog objavljuje svima, te mudrosti nije lišen nijedan čovjek, pod uvjetom da svoje srce otvori spram nje. Iskonska je zadaća ljudi da u sebi razbude ḥikmu, jer njezine poruke i znamenja uvijek vrijede i dolaze do umnih i nadarenih ljudi iz svih naroda, vjera, kultura i opredjeljenja.

Upravo je Ismā‘īl Ḥaqqī Burūsawī u svome komentaru Rūḥu l-bayān (I:234) sklon takvom tumačenju ove riječi. Naime, slijedeći al-Gazālīja, on daje vrlo široko određenje al-ḥikme:

...كُلُّ كَلِمَةٍ وَعَظَتْكَ أَوْ دَعَتْكَ إِلَى مَكْرُمَةٍ أَوْ نَهَتْكَ عَنْ قَبِيحٍ فَهِىَ حِكْمَةٌ...

“Ḥikmah je svaka riječ koja te nasvjetuje, ili pozove na plemenito djelo, ili koja te odvrati od ružnog djela!”

Burūsawī na sljedećoj stranici svoga komentara Kur’āna daje još bliže određenje Kur’ānske riječi al-ḥikmah. Pozivajući se na al-Gazālīja tvrdi da je al-ḥikmah mudrost koja je kao takva “najuzvišenije znanje/nauka” (الْحِكْمَةُ أَجَلُّ الْعُلُومِ), jer dolazi od samoga Boga.

Potom on navodi nekoliko izreka za koje kaže da se s pravom nazivaju al-ḥikmah, naziva ih “univerzalijama” (al-kalimātu l-kulliyyatu – الْكَلِمَاتُ الْكُلِّيَّةُ), to jest, izričajima koji imaju univerzalno važenje, i drži da vode porijeklo od Muhammeda, a.s:

رَأْسُ الْحِكْمَةِ مَخَافَةُ اللهِ - Bojati se Boga je najviša mudrost.

الْكَيِّسُ مَنْ دَانَ نَفْسَهُ وَعَمِلَ لِمَا بَعْدَ الْمَوْتِ - Pametan je onaj ko sa sobom sviđa račun i radi za ono što će doći nakon smrti.

الْعَاجِزُ مَنْ أَتْبَعَ نَفْسُهُ هَوَاهَا وَتَمَنَّى عَلَى اللهِ - Nemoćan je onaj čija duša slijedi svoje strasti i nada se [da sve dobije] od Boga.

مَا قَلَّ وَكَفَى خَيْرٌ مِمَّا كَثُرَ وَأَلْهَى - Ono čega je malo i dotekne bolje je od onoga čega je puno pa odvede u nehaj/zaborav.

السَّعِيدُ مَنْ وُعِظَ بِغَيْرِهِ - Sretan je onaj ko se pouči iskustvom drugih.

الْقَنَاعَةُ مَالٌ لاَ يَنْفَدُ - Zadovoljstvo je imetak koji ne nestaje.

الصَّبْرُ نِصْفُ الْإِيمَانِ - Strpljivost je pola vjere.

الْيَقِينُ الإِيمَانُ كُلُّهُ - Izvjesnost [da Bog postoji] – to je sva vjera.

Mudrosti Luqmana al-Ḥakīma

Koliko je ḥikma važna vidimo i po tome što u komentarima Kur’āna Luqmāna opisuju kao Luqmānu l-Ḥakīmu (Lukman Mudri), ovakvo imenovanje temelji se na jednom āyatu sure Luqmān (XXXI:12):

وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ 

A Mi smo Lukmanu Mudrost dali: “Bogu zahvalan budi...”

Naime, Luqmān, a.s., je od Boga dobio ḥikmu, vječnu mudrost. U Kur’ānu se nigdje ne kaže da je Luqmān dobio Božiju knjigu, ne veli se da je bio Božiji poslanik ili vjerovjesnik. Jedino što se veli jeste da je od Boga dobio mudrost. Od 13. do 19. āyata sure Luqman navodi se nekoliko savjeta koje Luqmāni Ḥakīm upućuje svome sinu. Po strukturi ovi su Luqmānovi savjeti veoma bliski općim monoteističkim i etičkim načelima semitskog monoteizma.

1) O sinko moj! Bogu druge ti ne smatraj ravnim! (يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ),

2) O sinko moj! Zbilja, dobro ili zlo – ako bude teško koliko što je gorušice zrno, u stijeni, ili na nebesima, ili na Zemlji bilo, Bog će ga iznijeti na vidjelo! (يَا بُنَيَّ إِنَّهَا إِن تَكُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ فَتَكُن فِي صَخْرَةٍ أَوْ فِي السَّمَاوَاتِ أَوْ فِي الْأَرْضِ يَأْتِ بِهَا اللَّـهُ),

3) O sinko moj! Namaz klanjaj [molitvu obavljaj!] (يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ),

4) i dobročinstvo naređuj (وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ),

5) i od zla odvraćaj (وَانْهَ عَنِ الْمُنكَرِ),

6) i u svemu što te zadesi, ti se strpi! (وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ).

7) doista, takve su stvari dužnosti! (إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ),

8) I ne okreći obraz svoj ljudima osiono ti! (وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ),

9) Niti po Zemlji nadmeno hodi! (وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا),

10) U svom hodu smjeran budi i glas svoj ti obori! Zbilja, najmrskiji je glas revanje magarca! (وَاقْصِدْ فِي مَشْيِكَ وَاغْضُضْ مِن صَوْتِكَ إِنَّ أَنكَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِيرِ).

Sve su ovo savjeti dati na način mudronosnih izreka. Praktički, ono što je zadaća Luqmāni Ḥakīma (kako ga često oslovljavaju u perzijskoj tradiciji) jeste iznošenje na vidjelo unutarnjeg smisla vjerozakonskih naloga i vjerskih načela. Taj nutarnji smisao ima svoje uporište u moralnom ophođenju sa ljudima, sa Prirodom, sa Božijim stvorenjima i sa Bogom.

Ḥikma u stotinama hiljada izreka

Nemoguće je pobrojati sve komentare Kur’āna koji donose tzv. ḥikam (حِكَمٌ) ili mudronosne izreke, s jasnim ciljem da te izreke (iskre mudrosti, mudre kaže, poslovice, poente...) budu u funkciji tumačenja Kur’ānskih āyāta. Ovdje ćemo ukratko podsjetiti na nekoliko takvih komenatara.

Al-Qušayrī u svome slavnom komentaru Laṭā’ifu l-išārāt (لَطَائِفُ الْإشَارَاتِ) navodi nekoliko stotina ḥikmi. U većini riječ je o sufijskoj “borbi protiv strasti”, o pozivu na umjereno prihvatanje “ovoga svijeta”. Evo nekih al-Qušayrījevih ḥikmi:

- Ljubav prema ovosvjetskom životu posljedica je nemara spram Boga. (حُبُّ الْحَيَاةِ فِي الدُّنْيَا نَتيِجَةُ الْغَفْلَةِ عَنِ اللهِ).^[1]

- Ono je silnik koji strastima ruši staništa pobožnosti (انَّ الظَّالِمَ مَنْ خَرَّبَ أَوْطَانَ الْعِبَادَةِ بِالشَّهَوَاتِ).^[2]

- Jeste da je Kaba sagrađena od kamena, ali taj kamen privlači srca kao što magnet privlači željezo. (بُنِيَ الْبَيْتُ مِنَ الْحَجَرِ لَكِنَّهُ حَجَرٌ يَجْذِبُ الْقُلُوبَ كَحَجَرِ الْمَغْنَاطِيسِ يَجْذِبُ الْحَديِدَ).

- [Čovječe, ne boj se, jer] kao što tvojim govorom ne zbori drugi osim tebe, tako ni tvoju opskrbu drugi osim tebe neće pojesti. (كَمَا أَنَّ نُطْقَكَ لاَ يَتَكَلَّمُ بِهِ غَيْرُكَ فَرِزْقُكَ لاَ يَأْكُلُهُ غَيْرُكَ).

Pod utjecajem klasičnih komentara Kur’āna nastali su kako stariji, tako i savremeni izbori mudrih i nabožnih izreka. Islamska kultura podstakla je nastanak svojevrsnog adaba (edeb – أَدَبٌ) ili mudronosne književnosti. Npr. Kamāl Ḫalāylī je jedan od mnogobrojnih koji su priredili jedno djelo na temelju klasične islamske mudronosne književnosti.^[3] Praktično, Ḫalāylī je sastavio opsežni rječnik koji sadrži nekoliko hiljada mudrih kaža (ḥikam – حِكَمٌ). Evo samo nekih:

- U koga valja ono tajno, ispravno mu je i ono javno. (مَنْ سَلِمَتْ سَرِيرَتُهُ سَلِمَتْ عَلاَنِيَتُهُ).

- Kome je vrana vodič, završiće u ruševinama. (مَنْ كَانَ دَلِيلُهُ الْغُرَابُ كَانَ مَأْوَاهُ الْخَرَابُ).

- Kad si u tuđem selu, zaklinji se njihovim svetinjama. (إِذَا دَخَلْتَ قَرْيَةً فَاحْلِفْ بِإلَهِهَا).

- Neka tebi tvoje ruke, pa makar bila oduzeta! (يَدُكَ مِنْكَ وَإنْ كَانَتْ شَلاَّءَ).

- Mnogo je iskrenih prijatelja, ali uzmanjka ih kad smo u nevolji. (أَخِلاَّءُ الصَّفَاءِ هُمْ كَثِيرٌ وَلَكِنْ فِي الْبَلاَءِ هُمْ قَلِيلٌ).

- Rodna kiša počinje s nekoliko kaplji. (أَوَّلُ الْغَيْثِ قَطْرٌ).

- Ko preurani, posrne. (مَنْ سَابَقَ الدَّهْرَ عَثَرَ).

- Ne mokri (ne uriniraj) u bunar iz koga si vodu pio. (لاَ تَبُلْ فِي قَلِيبٍ قَدْ شَرِبْتَ مِنْهُ).

Navedimo također da postoje male enciklopedije znamenitih izreka (ḥikam - حِكَمٌ) koje se pripisuju velikim Božijim glasonošama kao što su Ibrāhīm/Abraham, Mūsā/Mojsije, ‘Īsā/Isus, i drugi. Ṭarīf al-Ḫālidī sabrao je (kroz stotine islamskih djela) mnoga predanja koja je izrekao ‘Īsā, a.s., ili mu se ona pripisuju. To djelo al-Ḫalidī je nazvao “Evanđeljem po predanju muslimana” (al-Inğīlu bi riwāyati l-muslimīn).^[4] Evo samo nekih ‘Īsāovih, a.s., izreka koje se navode u klasičnoj islamskoj literaturi.

- Ko je milostiv na Ovom svijetu, njemu će se smilovati na Budućem svijetu! (الرَّحِيمُ فِي الدُّنيَا هُوَ الْمَرْحُومُ فِي الْآخِرَةِ).

- Blago li onome koji gleda svojim srcem, i čije srce ne bude u onom što gleda. (طُوبَى لِمَنْ كَانَ بَصَرُهُ فِي قَلْبِهِ وَلَمْ يَكُنْ قَلْبُهُ فِي بَصَرِهِ).

- Tvoje spolovilo neće počiniti bluda sve dok budeš odvraćao svoj pogled (od zabranjenog). (لاَ يَزْنِي فَرْجُكَ مَا غَضَضْتَ بَصَرَكَ).

- Koji žude za ovim svijetom nalik su onima koji piju morsku vodu. Što je više piju, to su sve žedniji, dok ih žeđ ne ubije. (طَالِبُ الدُّنْيَا مِثْلَ شَارِبِ مَاءِ الْبَحرِ، كُلَّمَا ازْدَادَ شُرْبًا ازْدَادَ عَطْشًا حَتَّى يَقْتُلَهُ).

- Ko sije zlo, požnjeće kajanje. (مَنْ يَزْرَعُ السّوُءَ يَحْصُدُ النَّدَامَةَ).

U velikim središtima islamske učenosti napisana su brojna djela o mnogim tipovima ḥikme. Al-Ḥikmatu l-mašriqiyyah (الْحِكْمَةُ الْمَشْرِقِيَّةُ) obično se prevodi kao “istočna filozofija” ili “istočna mudrost”. Al-Ḥikmatu l-‘aršiyyatu (الْحِكْمَةُ الْعَرْشِيَّةُ) je mudrost koja dolazi “sa samog Božanskog Prijestolja”. Ovoj vrsti ḥikme bliska je al-ḥikmatu l-ilāhiyyah (الْحِكْمَةُ الْإِلَهِيَّةُ), ili Božanska mudrost. Teozofska djela spominju i “mudrost koja dolazi od Boga” (al-ḥikmatu l-laduniyyatu – الْحِكْمَةُ اللَّدُنِيَّةُ). K tome, ḥikmatu l-išrāq (حِكْمَةُ الْإشْرَاقِ) je teozofija Iskonskog Svjetla. Tradicionalni krugovi poznaju i al-ḥikmatu l-imāmiyyatu (الْحِكْمَةُ الْإمَامِيَّةُ), ili “mudrost imama”, zatim transcendentalnu mudrost ili al-ḥikmatu l-muta‘āliyatu (الْحِكْمَةُ الْمُتَعَالِيَةُ). Također, “grčka mudronosna književnost i filozofija” (al-ḥikmatu l-yūnāniyyatu – الْحِكْمَةُ الْيُونَانِيَّةُ) u islamskim krugovima stoljećima je poznata i prenošena. U teozofskim djelima posebnu pažnju uživa i tzv. “vječna filozofija” ili (al-ḥikmatu l-ḫālidatu – الْحِكْمَةُ الْخَالِدَةُ).

Iz krila svake ove mudrosti dolaze nam okeani izreka i plemenitih kaža koje nas uče dobru i podstiču na moralne postupke.

Izvori:

Burūsawī, Ismāʻīl Ḥaqqī Burūsawī, Rūḥu l-bayān, Istanbul, 1421 (H.)

Der Koran (arabisch – deutsch), Aus dem Arabischen von (s arapskog preveo) Max Henning, Cagri Yayinlari, Istanbul, 2009.

Georgii Wilmhelmi Freytagii, Lexicon Arabico Latinum, I svezak, Librairie du Liban, Bejrut, 1975.,

Ibn ʻArabī, Muḥyuddīn Ibn ʻArabī, Tafsīru Ibn ʻArabī, Kairo/Bejrut (?), 1968.

Isfahānī, ar-Rāgib al-Isfahānī, Muʻğamu mufradāti alfāẓi l-qur’ān, Bejrut, 1972.

Kračkovski, I. J., Kračkovski, Dušanbej, 1990.

Qurṭubī, Abū ‘Abdillāh Muḥammad ibn Aḥmad al-Anṣārī al-Qurṭubī, Al-Ğāmi‘u li aḥkāmi l-Qur’ān, Bejrut, 1988.

Qāšānī, ‘Abd ar-Razzāq al-Qāšānī, Kitābu iṣṭilāḥāti ṣ-ṣūfiyyah, izd. the Octagon Press LTD, London, 1991.

Qušayrī, al-Qušayrī, Laṭā’ifu l-išārāt, izd. Dāru l-kutubi l-‘ilmiyyah, Bejrut, 2007.

Ṭarīf al-Ḫālidī, al-Inğīlu bi riwāyati l-muslimīn (الْإنْجيِلُ بِرِوَايَةِ الْمُسْلِمِينَ), izd. Dāru n-nahāri li n-našri, Bejrut, 2004.

The Meaning of the Glorious Koran, An explanatory translation, preveo Mohammed Maramaduke Pickthall, Penguin Group, London (bez godine izdanja).

Zamaḫšarī, ʻUmar az-Zamaḫšarī, al-Kaššāfu ʻan ḥaqā’iqi tanzīli wa ʻuyūni l-aqāwīli fī wuğūhi t-ta’wīli, Bejrut, 2001.

 

^[1]      Usp. određenja i značenja ovog trilitera koja daje Teufik Muftić, Arapsko-bosanski rječnik, izd. el-Kalem, Sarajevo, 2004., str. 319.

^[2]      Usp. Teufik Muftić, isto, str. 319.

^[3]      Al-Qušayrī, Laṭā’ifu l-išārāt, izd. Dāru l-kutubi l-‘ilmiyyah, Bejrut, 2007., str. 58.

^[4]      Al-Qušayrī, 63.