A

Allāh (Allāh, Bog) u Kur’ānu je središnja riječ, “vlastito” ime za Jednoga i Jedinoga Boga, Istinskoga Boga, Stvoritelja svih svjetova, Vječnoga i Beskonačnoga Uzdržavatelja svih stvorenja, Svemilosnog i Samilosnog.

Kur’ān se u prvom redu nudi i preporučuje svojim čitateljima kao Božija knjiga o Bogu, kao Božiji Govor (kalāmu ’llāh – كَلاَمُ اللهِ) o Bogu, iako je Kur’ān i Božija knjiga o čovjeku, svijetu, konačnoj sudbini Postojanja i Bivstvovanja, Ovoga i Onoga Svijeta. Dakako, treba odbiti bilo koju pomisao da je Kur’ān neka vrsta rasprave o Bogu, jer u načelu Kur’ān ne dokazuje Boga, već radije podsjeća da Bog jeste, da On ima, te da se sve drugo Bogom dokazuje. Bolje reći, Kur’ān je na mnogim svojim stranicama i Božiji glas o Bogu, o Allāhu, ali i o onome što je On stvorio: vidljivim i nevidljivim, duhovnim svjetovima, moralnim temeljima života, itd. Također, moguće je tvrditi da je Kur’ān i knjiga koja čovjeku izlaže “Pravi Put” o Bogu, npr. u an-Naḥl, XVI:9., kaže se: وَعَلَى اللَّـهِ قَصْدُ السَّبِيلِ وَمِنْهَا جَائِرٌ – Jedino Pravi Put vodi Bogu - svi drugi putevi su krivi.

Ime Allāh u Kur’ānu se spominje 2698 puta. Stoga je vrlo teško u jednoj odrednici prikazati sve mnogobrojne aspekte i značenja u kojima se spominje riječ Allāh u Kur’ānu. Kao da na tu teškoću ukazuje i ovaj stavak (al-Kahf, XVIII:109): Ti reci: “Kad bi more za Riječi Gospodara moga mastilo bilo (قُلْ لَوْ كَانَ الْبَحْرُ مِدَادًا لِكَلِمَاتِ رَبِّى), more bi presahnulo prije nego bi Riječi Gospodara moga nestalo (لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَن تَنفَدَ كَلِمَاتُ رَبِّي), pa i onda kad bismo ga proširili morem jednim poput njega (وَلَوْ جِئْنَا بِمِثْلِهِ مَدَدًا)!”

Po tekstualnoj evidenciji Kur’āna, Allāh je vlastito ime Boga u Kur’ānu, kao i u arapskom jeziku. As-Suyūṭī i al-Maḥallī (1) tvrde: “Allāh je vlastito ime za Onoga Koga se s pravom štuje (Koga se s pravom obožava)” – وَاللهُ عَلَمٌ عَلَى الْمَعْبُودِ بِحَقٍّ . Ibn ‘Arabī (I:5) sa svoje strane tvrdi da je “Allāh ime za Božansko biće...” (وَاللهُ اِسْمٌ لِلذَّاتِ الإِلهِيَّةِ...).

Ovdje preliminarno treba spomenuti da su i riječi ar-Rabb (الرَّبُّ), Gospodar, i ar-Rahman (الرَّحْمنُ) Svemilosni, veoma frekventna imena Božija u Kur’ānu, ali se preimućstvo imena Allāh vidi na gotovo svakoj stranici Kur’āna.

Temeljna poruka Kur’āna o Allāhu je da je On jedan (aḥad – أَحَدٌ), tj. On je jedini Bog ili On Jedini je Bog (Allāhu aḥad – اَللهُ أَحَدٌ). Također, u Kur’ānu se kaže da je Bog wāḥid (وَاحِدٌ), jedan, npr. u al-Baqarah (II:163) kaže se: A vaš Bog je jedan Bog! Nema boga osim Njega, Svemilosnog, Samilosnog! (وَإِلَـهُكُمْ إِلَـهٌ وَاحِدٌ لَا إِلَـهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمَـنُ الرَّحِيمُ). K tome, On, Bog, Jedini je Stvoritelj (ẖāliq - خَالِقٌ, fāṭir – فَاطِرٌ), Gospodar svjetova (rabbu l-‘ālamīn – رَبُّ الْعَالَميِنَ), Vladar Dana Sudnjega (māliki yawmi d-dīn – مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ), također, Allāh je i Svemilosni (ar-raḥmān – الرَّحْمنُ), kao i Samilosni (الرَّحيِمُ), itd. Svi ovi pridjevi Allāhovi, sva ova i druga u Kur’ānu spomenuta Njegova svojstva (ṣifātu ’llāh – صِفَاتُ اللهِ) nazivaju se “Lijepim Božijim Imenima” (الأَسْمَاءُ الْحُسْنَى – al-A‘rāf, VII:180). Jedan karakterističan spomen nekoliko “Božijih imena” nalazi se u al-Ḥašr, LIX:22-24: On je Bog (هُوَ اللَّـهُ)! Osim Njega drugog božanstva nema (الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ)! Znalac je Nevidljivoga i Vidljivoga svijeta (عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ), On je Svemilosni, Samilosni (هُوَ الرَّحْمَـنُ الرَّحِيمُ)! On je Bog (هُوَ اللَّـهُ)! Osim Njega drugog božanstva nema (الَّذِي لَا إِلَـهَ إِلَّا هُوَ), Vladar (الْمَلِكُ), Sveti (الْقُدُّوسُ), Podaritelj mira (السَّلَامُ), Darovatelj sigurnosti (الْمُؤْمِنُ), Onaj Koji nad svime bdije (الْمُهَيْمِنُ), Silni (الْعَزِيزُ), Uzvišeni (الْجَبَّارُ), Gordi (الْمُتَكَبِّرُ)! Slavljen neka je Bog, On je iznad onoga šta mu pripisuju oni (سُبْحَانَ اللَّـهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ)! On je Bog (هُوَ اللَّـهُ)! Stvoritelj (الْخَالِقُ), iz ničega Izvoditelj (الْبَارِئُ), oblika Darovatelj (الْمُصَوِّر)! Njemu pripadaju Imena Najljepša (لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى)! Njega slavi sve što je na nebesima i na Zemlji (يُسَبِّحُ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ)! On je Silni i Mudri (وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ).

Kako ćemo šire pokazati u odrednici “Božija Lijepa Imena” (al-asmā’u l-ḥusnā), osim “apstraktnih” Božijih Imena (“Sveti”, “Mudri”, “Vječni”, itd.), postoje i tzv. “opisna” ili deskriptivna Božija Imena, to su oni pridjevi kojim se Boga opisuje tzv. “prispodobljavajućim” riječima, opisima kakvim se karakterizira ljude. Npr. “Bog izvrgava ruglu dvoličnjake” (doslovno: “Bog im se ruga”, npr. u II:15. kaže se: اللهُ يَسْتَهْزِئُ بِهِمْ). Također, u at-Tawbah (IX:79) kaže se da “Bog nevjernike izvrgava podsmijehu” (سَخِرَ اللهُ مِنْهُمْ), itd. Imajući u vidu raznolikost Božijih imena i pridjeva kojima se Bog opisuje u Kur’ānu, potrebno je reći da je islamska teologija od svojih prvih početaka tražila da se “Božija imena” proučavaju i tretiraju tako što će se izbjegavati kako puki “apstrakcionizam” (tanzīh – تَنْزيِهٌ) tako i grubi “antropomorfizam” (tašbīh – تَشْبِيهٌ). U drugim odrednicama ove enciklopedije govori se pobliže o ovim temama. Preliminarno treba kazati da se u Kur’ānu odriče bilo koja naličnost Allāha sa bilo čime. Npr. u aš-Šūrā (LXII:11) kaže se: Ništa i niko nije kao On! (لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْئٌ). Lijepa Imena imaju i svoju “obrednu” svrhu: njima treba Boga zazivati (fad‘ūhu bihā – فَادْعُوهُ بِهَا – VII:180), moliti Ga, jer tim Imenima štovatelji ljudi i sva stvorenja zovu ono Najviše, Allāha, Apsoluta.

S druge strane, u svome monoteističkom svjetogleđu Kur’ān snažno potcrtava da kumiri, idoli i kipovi idolopoklonika nisu ništa drugo “osim imena” iza kojih ne stoji nikakva suština, nikakav sadržaj. (To čemu robujete, mimo Allāha/Boga, samo su imena što ste ih nadjenuli vi i vaši preci / مَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِهِ إِلَّا أَسْمَاءً سَمَّيْتُمُوهَا أَنتُمْ وَآبَاؤُكُمْ / - riječi su koje upućuje Božiji poslanik Yūsuf (Jusuf) politeistima u tamnici, usp. Yūsuf, XII:40). Jednoboštvo Kur’āna treba posmatrati osim spram politeističkog konteksta drevne Arabije, također i spram vrlo prisutnih kršćanskih doktrina na Arabijskom poluotoku u doba objave Kur’āna, te jevrejskog pogleda na Boga iz okrilja “izabranog naroda”. Npr. (an-Nisā, IV:171) stoji: U Boga i Njegove poslanike vjerujte! I “Trojica su” ne govorite! (فَآمِنُوا بِاللَّـهِ وَرُسُلِهِ وَلَا تَقُولُوا ثَلَاثَةٌ) – gdje se izravno ukazuje na Kur’ānsko odnošenje spram nekih postavki kršćanske dogme. S druge strane, kad god Kur’ān govori o Bogu kao “Gospodaru svih svjetova” (rabbu l-‘ālamīn – رَبُّ الْعَالَمِينَ), ukazuje se na prevladavanje ideje o “izabranom narodu” (aš-ša‘bu l-muẖtār – الشَّعْبُ الْمُخْتَارُ). Dakako, monoteizam Kur’āna beskompromisno se odnosi i spram diviniziranja bilo čega iz svijeta (životinja, minerala, nebeskih tijela, ljudi, itd.).

O etimologiji riječi Allāh (اَللهُ) postoji nekoliko preovlađujućih teorija u komentarima Kur’āna. Prema Ismā‘īlu Ḥaqqīju (I:3) treba odbaciti i pomisao da riječ Allāh ima etimologiju, to jest, da se Allāh iz nečeg izvodi. “Pravac ṣūfīja smatra da riječ Allāh nema etimologiju, jer se ne može doprijeti do suštine spoznaje Njega...”

 مَذْهَبُ أَهْلِ الْحَقَائِقِ فِيهِ عَدَمُ الْاِشْتِقَاقِ لِأنَّهُ لاَ سَبيِلَ إِلَى كُنْهِ مَعْرِفَتِهِ...

Ipak, mnogi komentatori, napose oni jezičkog smjera, smatraju da riječ Allāh ima etimologiju. Al-Iṣfahānī (17-18) tvrdi da je, etimološki gledano, ilāh osnova riječi Allāh, riječ ilāh primila je određeni član (al – ال), a njeno i (ili hamzah) je ispušteno: - الله: قيِلَ: أَصْلُهُ إلهٌ فَحُذِفَتْ هَمْزَتُهُ، وَأُدْخِلَ عَلَيْهَا الْألِفُ وَاللَّامُ. Al-Iṣfahānī se poziva na suru Maryam (XIX:65) u kojoj se kaže: “Da li ti (čovječe) znaš ikog da kao On (Allāh) ima ime?” (هَلْ تَعْلَمُ لَهُ سَمِيَّا), to jest – samo Allāh ima ime Allāh! Al-Iṣfahānī tvrdi da su politeistički Arabljani ime Ilāh (إِلهٌ) davali kao naziv svemu što su obožavali. Isto su postupali i sa imenom Allāt (اللاَّتُ), a i Sunce su nazivali božicom jer su ga obožavali.

 وَإلهٌ جَعَلُوهُ اِسْمًا لِكُلِّ مَعْبُودٍ لَهُمْ، وَكَذَا اللَّاتُ، وَسَمُّوا الشَّمْسَ إِلاَهَةً لِاتِّخَاذِهِمْ إِيَّاهَا مَعْبُودًا

Izdvajamo neka od al-Iṣfahānījevih (17) mišljenja o značenju trilitera a-l-h (اله).

Prvo značenje je štovati, obožavati (وَأَلَهَ فُلَانٌ يَأْلَهُ: عَبَدَ).

Drugu mogućnost o porijeklu riječi ilāh al-Iṣfahānī vidi u riječi ta’llaha (تَأَلَّهَ), u značenju “biti obožavan” (ilāh je, prema tome, onaj obožavani – فَالْإلَهُ عَلَى هَذَا هُوَ الْمَعْبُودُ).

Treće etimologijsko objašnjenje al-Iṣfahānī nudi u triliteru aliha (أَلِهَ) u značenju zbuniti se, zaprepastiti se (taḥayyara – تَحَيَّرَ) pred Božanskom veličinom. Prema al-Iṣfahānīju, kad štovatelj Božiji razmisli o Božanskih svojstvima, njima bude smeten/zbunjen! (وَذَلِكَ أَنَّ الْعَبْدَ إِذَا تَفَكَّرَ فِي صِفَاتِهِ تَحَيَّرَ فِيهَا). Stoga je rečeno: “Razmišljajte o Božanskim blagodatima, a ne razmišljajte o Bogu!” (تَفَكَّرُوا فِي آلَاءِ اللهِ وَلاَ تَفَكَّرُوا فِي اللهِ). Ovo predanje al-Iṣfahānī navodi i u obliku “Razmišljajte o Božanskim stvorenjima, a ne razmišljajte o Bogu!” (تَفَكَّرُوا فِي خَلْقِ اللهِ وَلَا تَفَكَّرُوا فِي اللهِ).

Četvrto mišljenje koje navodi al-Iṣfahānī o etimologiji riječi Allāh glasi: Osnova riječi Allāh jeste od wilāh (أَصْلُهُ وِلاَهٌ), a u osnovi riječi wilāh (وِلاَهٌ) je značenje da je svako stvorenje zaljubljeno (u Boga) i čezne za Njim (وَتَسْمِيَتُهُ بِذَلِكَ لِكَوْنِ كُلِّ مَخْلُوقٍ وَالِهًا نَحْوَهُ), bilo to samo potčinjenošću kao što čine minerali/rudače i životinje (إِمَّا بِالتَّسْخِيرِ فَقَطْ كَالْجَمَادَاتِ وَالْحَيْوَانَاتِ), ili i potčinjenošću i voljom, kao što je slučaj sa nekim ljudima (وَإِمَّا بِالتَّسْخِيرِ وَالْإِرَادَةِ مَعًا كَبَعْضِ النَّاسِ).

Peto mišljenje o etimologiji riječi Allāh prema al-Iṣfahānīju glasi: Osnova riječi Allāh je u korijenu lāha (لاَهَ) – yalūhu (يَلُوهُ) – liyāhan (لِيَاهًا), u značenju “sakri(va)ti se”, “povući se” (iḥtaḡaba - اِحْتَجَبَ). Al-Iṣfahānī tvrdi da se takvo značenje nadaje iz sure al-An‘ām (VI:103): لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ - “Oči do Njega [Boga] ne dosežu, a On do očiju doseže!”.

Al-Iṣfahānī tvrdi da arapska riječ ilāh (إِلَهٌ), “Bog” (“božanstvo”), nema množine (وَإِلَهٌ حَقُّهُ أَلَّا يُجْمَعَ), jer jedan je Onaj Obožavani (إِذْ لَا مَعْبُودَ سِوَاهُ). Ali, ipak, drevni Arabljani – usljed rasprostranjenog mnogoboštva – pravili su oblik množine, pa su kazali ālihah (آلِهَةٌ) - božanstva: - لَكِنِ الْعَرَبُ لِاعْتِقَادِهِمْ أَنَّ هَهُنَا مَعْبُودَاتٌ جَمَعُوهُ، فَقَالُوا: الْآلِهَةُ. I u samom Kur’ānu pomalja se množina “bogovi” “božanstva” - ālihah (آلِهَةٌ), npr. u al-Anbiyā (XXI:43) kaže se: أَمْ لَهُمْ آلِهَةٌ تَمْنَعُهُمْ مِنْ دُونِنَا - “Hoće li njih božanstva njihova braniti, a ne Mi?”

Al-Iṣfahānī napominje da sintagma allāhumma (اَللَّهُمَّ), inače, prisutna u Kur’ānu, znači “O Bože” (مَعْنَاهُ: يَا اللهُ).

Mnogi komentatori ponavljaju ova al-Iṣfahānījeva mišljenja o etimologiji riječi Allāh, posebno navode mišljenja da se riječ Allāh (أللهُ) izvodi iz korijena a-l-h (اله).

U tom smislu az-Zamaḥšarī (I:15) tvrdi: “Osnova (riječi) Allāh je al-Ilāh (واللهُ أَصْلُهُ الإلَهُ)”. On raspravlja o značenju trilitera a-l-h (اله) i kaže أَلِهَ إذَا تَحَيَّرَ - što doslovno znači: “(Čovjek se nađe u stanju) aliha kada taḥayyara (kada se zaprepasti, kada se smete/zbuni)! Protežiranjem ove etimologije ovaj komentator zagovara mišljenje da je “zbunjenost/zaprepaštenost pred Božijom veličinom” u samom temelju čovjekove predanosti Bogu. Misterium Tremendum (“Strašna Tajna” Boga) i “zaprepaštenost” pred njom je, prema az-Zamaḥšarīju, u korijenu riječi al-ilāh (الإلَهُ). Potkrepljujući ovakvu etimologiju riječi Allāh on navodi da je riječ ad-dahšah (الدَّهْشَةُ) sinonim riječi at-taḥayyur (التَّحَيُّرُ). Pojam ad-dahšah znači začuđenost, zbunjenost, smetenost, zapanjenost (od arap. glagola dahiša – دَهِشَ u značenju zaprepastiti se, začuditi se, iznenaditi se, zbuniti se...). Prema az-Zamaḥšarīju, Allāh je Onaj pred čijom su Veličinom ljudi zaprepašteni, zbunjeni, začuđeni, smeteni...

Raspravljajući o riječima Allāh (أللهُ) i al-Ilāh (الإلَهُ) az-Zamaḥšarī veli da je “al-Ilāh zajednička imenica, kao što je (zajednička imenica i) čovjek, konj...” (وَالْإلَهُ مِنْ أَسْمَاءِ الأَجْنَاسِ كَالرَّجُلِ وَاْلفَرَسِ). Al-Ilāh je ime za sve čemu se robuje, što se divinizira, bilo to (robovanje/diviniziranje) s pravom ili ne (الإلَهُ اسْمٌ يَقَعُ عَلَى كُلِّ مَعْبُودٍ بِحَقٍّ أوْ بَاطِلٍ). Ime al-Ilāh upotrebom u jezičkoj komunikaciji je prevladalo za označavanje istinskoga Boga, Boga kome se s pravom iskazuje robovanje/štovanje (ثُمَّ غَلَبَ عَلَى الْمَعْبُودِ بِحَقٍّ). Az-Zamaḥšarī ovo mišljenje temelji na upotrebi riječi Allāh (اللهُ) i Ilāh (إلَهُ) u Kur’ānu. Riječ Allāh u Kur’ānu je uvijek upotrijebljena u značenju Istinskog Boga, Jednog Jedinog Boga koji je Istina. Riječ Allāh u Kur’ānu (kao ni u arapskom jeziku) nema množine! Međutim, stvari stoje drukčije kad je riječ o ilāh. Tekstualna evidencija pokazuje da se na stranicama Kur’āna riječ Ilāh koristi kako za označavanje Istinskog Boga, tako i za označavanje lažnih božanstava, i samo se iz konteksta znade vrsta upotrebe. Za Kur’ān u tom pogledu vrijedi jedno opće pravilo: Kad god je riječ Ilāh (إلَهٌ) spomenuta u množini Ālihah (آلِهَةٌ), uvijek se radi o lažnim božanstvima, kumirima, kipovima, idolima. Razlog je naprosto u tome što je, po Kur’ānu, Bog (اللهُ) jedan, On je jedini i po prirodi nema množinu, čak ni onu gramatičku.

Monoteizam Kur’āna je, stoga, među najvažnijim karakteriziranjima Allāha na stranicama ove knjige. Npr. stotinu i dvanaesta sūra Kur’āna, al-Iẖlāṣ (الإخْلاَصُ) ili “Iskrenost” (“Iskreno vjerovanje”), je među najkraćim surama islamske svete knjige, ali sažeto i snažno ističe monoteizam islama:

Ti reci: “On, Allāh [Bog], Jedan je” (قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ)!

Allāh [Bog] je utočište svakome (اللَّهُ الصَّمَدُ)!

Nije rodio, nit’ rođen je (لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ)!

I niko Mu ravan nije (وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ)!”

Ima mjesta u Kur’ānu kad se riječ Ilāh (إلهٌ) odnosi na Allāha (اللهُ), tj. kad joj je atribut. Na primjer: وَهُوَ الَّذىِ فىِ السَّمَاءِ إلَهٌ وَفىِ الأرْضِ إلَهٌ - A On (Allāh) je i na nebu Bog i na Zemlji Bog! (az-Zuẖruf, XLIII, 84). Tekstualna evidencija Kur’āna pokazuje da su predislamski Arapi znali za Allāha, Kur’ān im u tom pogledu nije donio ime Allāhovo kao novinu. U svojoj su mnogobožačkoj vjeri ili svom henoteizmu Allāhom zvali jedno glavno, vrhovno božanstvo, tako su nazivali Boga stvoritelja. Na primjer, u Kur’ānu se veli: A da ih upitaš (Muhammede) (وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ): “Ko je stvorio nebesa i Zemlju (مَنْ خَلَقَ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضَ) i potčinio Sunce i Mjesec (وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ)?”  – sigurno bi odgovorili: “Allah!” (لَيَقُولُنَّ اللهُ) (al-‘Ankabūt, XXIX, 61).

Veliki je broj Kur’ānskih “opisa” koji se odnose na djelovanje Allāha u svijetu. Npr. Allāh je blizu, usp. Qāf, L:16: A Mi smo stvorili čovjeka i znamo sve šta mu šapće njegova duša (وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ)! I Mi smo čovjeku bliže od vratne žile kucavice (وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ)! K tome, upravo stoga što čin stvaranja jedino može pripadati jednome Bogu, Kur’ān na mnogo mjesta rezolutno odbacuje mnogoboštvo, u velikom broju poruka svojih stavaka ta Knjiga svjedoči da je Bog jedan. S obzirom da je Vječan, to iz “naravi Božije”, iz “prirode Božije” proizlazi da je Bog jedan. Npr. u an-Naḥl, XVI:51., tvrdi se: - Bog zapovijeda: “Dvojici bogova vi se ne klanjajte (وَقَالَ اللَّهُ لَا تَتَّخِذُوا إِلَـهَيْنِ اثْنَيْنِ)! Samo je jedan Bog (إِنَّمَا هُوَ إِلَـهٌ وَاحِدٌ)!” Također, u Āli ‘Imrān, III:18., potcrtava se: Bog svjedoči da drugi Bog osim Njega ne postoji (شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَـهَ إِلَّا هُو)!”

Prema slovu Kur’āna, mnogoboštvo je u sebi nedostatno, invalidno, jer ljudi ipak znaju i, nekako prirodno, proosjećaju da je Bog jedan. Npr. u al-Isrā, XVII:42., razglašava se: Ti (Muhammede) reci: “Da uz Njega (Boga Jedinoga), kao što oni govore, postoji još bogova, tad bi oni (ljudi) potražili puteve do Vlasnika Prijestolja (tj., ipak, težili bi Bogu Istinskome!”) (قُلْ لَوْ كَانَ مَعَهُ آلِهَةٌ كَمَا يَقُولُونَ إِذًا لَابْتَغَوْا إِلَى ذِي الْعَرْشِ سَبِيلًا).

Stoga se u Kur’ānu čovječanstvo tako snažno opominje da nikada ne zaboravi na ovu jedinost Božiju: - “I ne budite kao oni koji su Boga zaboravili (وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّـهَ) pa je Bog učinio da i oni zaborave sami sebe (فَأَنْسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ)” - (usp. al-Ḥašr, LIX:19). S obzirom da je Bog jedan, On je i svemoćan, vječan, neprolazan, on je živi, zauvječni. U slavnom “Stavku o Prijestolju” (tzv. āyatu l-kursiyyi u al-Baqarah, II: 255), kaže se: “Bog je, nema boga osim Njega, Živi i Vječni (اللَّـهُ لَا إِلَـهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ)! Ne obuzima Ga drijemež (لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ), niti san (وَلَا نَوْمٌ)! Njegovo je sve što je na nebesima i sve što je na Zemlji (لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ)! Ko je taj ko bi se kod Njega zauzimao, osim s dopuštenjem Njegovim (مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِندَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ)?! On zna šta je ispred ljudi i šta je iza ljudi (يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ)! A ljudi znaju od Njegova znanja samo onoliko koliko On želi (وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ)! Njegovo Prijestolje obuhvata i nebesa i Zemlju (وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ), i Njemu ne dojadi obdržavanje njihovo (وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا). I On je Svevišnji, On je Veličanstveni (وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ)!”

Kur’ān na mnogo mjesta svraća pozornost čovječanstvu da se Allāhova jedinost nalazi vidljiva u svjetovima, u univerzumu, to jest – spoznatljiva je kroz Božansko stvaranje/djelovanje. Sve stvoreno svjedoči Njegovu jedinost (an-Naml, XXVII:60-63): “(Allāh/Bog je) Onaj Koji je nebesa i Zemlju stvorio (أَمَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ) i sa neba vam vodu spustio (وَأَنزَلَ لَكُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً), i s njome vam da obniknu bašče pune divote Mi dajemo (فَأَنبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ)! Nije vaše da vi učinite da drvo njihovo izraste (مَا كَانَ لَكُمْ أَن تُنبِتُوا شَجَرَهَا)! Pa, ima li boga uz Boga (أَإِلَهٌ مَعَ اللَّـهِ)? Nema! Oni su ljudi koji se od Istine okreću (بَلْ هُمْ قَوْمٌ يَعْدِلُونَ)! Onaj Koji je Zemlju staništem učinio (أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَرَارًا), i Koji je po njoj rijeke proveo (وَجَعَلَ خِلَالَهَا أَنْهَارًا), i Koji je na njoj planine postavio (وَجَعَلَ لَهَا رَوَاسِيَ), i Koji je između dva mora pregradu stavio (وَجَعَلَ بَيْنَ الْبَحْرَيْنِ حَاجِزًا). Pa, ima li boga uz Boga (أَإِلَهٌ مَعَ اللَّـهِ)? Nema! A većina njih ne zna (بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ). – On (je) Onaj Koji se odaziva nesretniku kad ga zazove (أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ), i Koji otklanja zlo (وَيَكْشِفُ السُّوءَ), i Koji čini da vi namjesnici na Zemlji budete (وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ)! Pa, ima li boga uz Boga (أَإِلَـهٌ مَعَ اللَّـه)? Kako se vi samo malo opominjete (قَليِلاً مَا تَذَكَّرُونَ)! – On (je) Onaj Koji vas u tminama kopna i mora napućuje (أَمَّن يَهْدِيكُمْ فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ), i Koji kao blagovijest vjetrove pred Svojom milošću šalje (وَمَنْ يُرْسِلُ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ). Pa, ima li boga uz Boga (أَإِلَهٌ مَعَ اللَّـهِ)? Bog je visoko iznad onih koje Njemu ravnim smatraju oni (تَعَالَى اللَّـهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ)! On (je) Onaj Koji stvaranje započinje i potom stvaranje ponavlja (أَمَّنْ يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ), i Koji vas opskrbljuje s neba i Zemlje (وَمَنْ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ)! Pa, ima li boga uz Boga (أَإِلَهٌ مَعَ اللَّـهِ)? Ti reci: “Dokaz donesite ako istinu govorite (قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ)!”

Uz jednoboštvo kao riječ vodilju, na stranicama Kur’āna nailazimo i na veoma snažno uvjeravanje ljudi da je Bog Kur’āna jedan “svrhoviti Bog”, koji ne stvara iz zabave, igre ili iz ispraznosti.

Predivni kosmos nije scena Božije igre! Naprotiv, sve što Bog čini jeste sa čvrstom svrhom. Kur’ān ističe da je i samo stvaranje čovjeka sa velikom svrhom (al-Mu’minūn, XXIII:115: - “Zar ste mislili da smo Mi vas zaludu stvorili (أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا) i da se Nama nećete vratiti (وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ)? Pa, neka je uzvišen Bog, Vladar Istiniti (فَتَعَالَى اللَّـهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ)!” Također, u al-Qiyāmah, LXXV:36., veli se da je čovjekova pojava ima svrhu, čovjek nije uzaludno biće: - “Zar to čovjek misli da će zaludu ostavljen biti (tj. da je prepušten svojoj sudbini) – (أَيَحْسَبُ الْإِنسَانُ أَن يُتْرَكَ سُدًى)?!” Snažan glas Kur’āna pomalja se u ovoj poruci da “Bog ne stvara svijetove zaludu”. U Ali ‘Imrān, III:191. kaže se: “... oni (su vjernici) koji Boga spominju i stojeći, i sjedeći, i na stranama svojim ležeći (الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّـهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ), i koji razmišljaju o stvaranju nebesa i Zemlje (وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ): “Gospodaru naš! Ovo nisi zaludu stvorio Ti! (رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَـذَا بَاطِلًا)”

Veoma nalična mjesta o punoj svrhovitosti Božanskog stvaranja nalaze se i u Ṣād, XXXVIII:27: “Nebo i Zemlju, i ono što je između njih, nismo uzalud Mi stvorili (وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا بَاطِلًا).” U al-Anbiyā, XXI:16-17., također se veli: - “Mi nismo nebo i Zemlju i ono što je između njih stvorili da bismo se igrali (وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِبِينَ)!” - “Da smo htjeli igrati se Mi, igrali bismo se onako kako Nama dolikuje! Ali, Mi toga nismo činitelji (لَوْ أَرَدْنَا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْوًا لَاتَّخَذْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا إِنْ كُنَّا فَاعِلِينَ)!”

Na stranicama Kur’āna, na ovakvim mjestima, obično uslijedi Božansko ohrabrivanje čovjeka da razmišlja o Bogu. Odatle česta pitanja čovjeku i ljudima kao što su ova: أَفَلاَ تَتَفَكَّرُونَ - “Zašto vi ne razmislite?!” (al-An‘ām, VI:50), zatim: أَفَلاَ تَعْقِلُونَ - “Zašto vi ne umujete?! (Yūnus, X:16), ili pak: أَفَلاَ تَذَكَّرُونَ - “I zašto se ne opametite/podsjetite?!” (Yūnus, X:3).

Praktički, cijeli Kur’ān na sve svjetove gleda kao na znakovlje Božije (āyātu-llāh – آيَاتُ اللهِ), ili kao na znakovlje Božijeg stvaranja. U potkrjepu rečenog, veliki broj komentara Kur’āna navodi ovaj stih od Abū l-‘Atāhiya:

فَيَا عَجَبًا كَيْفَ يُعْصَى الإلَهُ أَمْ كَيْفَ يَجْحَدُهُ الْجَاحِدُ

وَلِلّهِ فىِ كُلِّ تَحْريِكَةٍ وَتَسْكيِنَةٍ أَبَدًا شَاهِدٌ

وَفىِ كُلِّ شَيْءٍ لَهُ آيَةٌ تَدُلُّ عَلَى أَنَّهُ وَاحِدٌ

Gle čuda! Kako to da je Bogu poricatelj
neposlušan, ili kako Ga poricatelj niječe?!

Pa u svakom mahu, i u stanci svakoj,
Allah dovijeka imade svjedoka!

A i u svakoj stvari On znak jedan imade.
Taj znak zbilja pokazuje da On – jedan je!

Ali, Božije stvaranje u Kur’ānu nije nipošto opisano mehanički, bezmilosno. Naprotiv, Božanski čin stvaranja ujedno je i čin milosti. U al-An‘ām (VI:12) odlučno se kaže: كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ - “On (Bog/Allāh) je propisao milost/samilost Sebi.” Također u al-A‘rāf, VII:156., kaže se: وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ – “A milost Moja sve obuhvata.” Ovim se posvjedočuje da je Bog uz Svoja stvorenja, iako je Beskonačan, On je i imanentan, neposredovan. Ovo Božansko sveprožimanje u Kur’ānu je najbolje opisano u tzv. “stavku o svjetlosti” (āyatu n-nūr) u suri an-Nūr, XXIV:35: “Bog je svjetlost nebesa i Zemlje (اللَّـهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ)! Primjer je svjetlosti Njegove kao niša u kojoj svjetiljka je (مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ)! A svjetiljka je u staklenici (الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ), a staklenica kao zvijezda bliješteća (الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ) koja se pali s blagoslovljenog drveta maslinova (يُوقَدُ مِن شَجَرَةٍ مُّبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ), ni istočnoga ni zapadnoga (لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ)! Ulje njegovo gotovo da sija (يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ), premda ga vatra nije ni dotakla (وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ)! Svjetlost nad svjetlom (نُّورٌ عَلَى نُورٍ)! Bog upućuje svjetlosti Svojoj koga On hoće (يَهْدِي اللَّـهُ لِنُورِهِ مَن يَشَاءُ)...”

Kur’ān uvjerava svoje čitateljstvo da su dokazi koje razastire na svojim stranicama, ili znakovlje koje se nalazi u Prirodi, toliko očiti da nema mjesta mnogoboštvu, asocijanstvu ili širku (širk – شِرْكٌ). Fazlur Rahman smatra da je širk “dijeljenje stvarnosti”, “uskogrudost”, ukratko – “fragmentiranje istine” ili ljudska bahatost da se odluči na “saučesništvo u bogovstvu”. Stoga se širk (ili pripisivanje Bogu takmaca, partnera) smatra najvećim grijehom po Kur’ānu (an-Nisā, IV:48): “Bog zbilja neće oprostiti da Mu se iko ravnim smatra (إِنَّ اللَّـهَ لَا يَغْفِرُ أَن يُشْرَكَ بِهِ), a oprostiće grijehe druge kome On hoće (وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ).”

Iz izloženog se vidi da se riječ Allāh u Kur’ānu javlja u mnoštvu “tematskih” planova ove knjige, od kojih je plan monoteizma (at-tawḥīd - التَّوْحيِدُ) najizraženiji. Iz izloženog se, također, jasno vidi da su veoma uočljivi i planovi: kosmološki, etički, i eshatološki.

Kad je kosmološki plan posrijedi, stvaranje se u Kur’ānu vezuje isključivo za Boga, to je Njegova prerogativa. Samo Bog (Allāh) jeste stvoritelj nebesa i zemlje (فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ) kaže se u al-An‘ām (VI:14). Njemu se “predaje [očituje Mu islām] sve što je na nebesima i sve što je na Zemlji” (Ali ‘Imrān, III:83:وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ). Nadalje, “Boga hvale/slave sedmera nebesa i Zemlja (تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ), i ono što na njima je (وَمَنْ فِيهِنَّ), ništa ne postoji a da Ga ne hvali, Njemu zahvaljujući... (وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ).” (Usp. al-Isrā, XVII:44). Također, Bog je Onaj “koji čini da klija zrno i košpica!” (إِنَّ اللَّـهَ فَالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوَى - al-An‘ām, VI:95). Sa stranica Kur’āna (npr. u sūri Luqmān, XXXI:11) svečano (a strogo) se tvrdi: “To [nebesa, zemlja, flora, fauna…] je stvaranje Božije (Allāhovo)! A deder pokažite vi meni šta su drugi osim Njega stvorili?!” (هَـذَا خَلْقُ اللَّـهِ فَأَرُونِي مَاذَا خَلَقَ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِ). Ljude se podsjeća da je Bog taj “Koji daje da osviću zore” (فَالِقُ الْإِصْبَاحِ – al-An‘ām, VI:96). K tome, Bog se oglašava sa stranica Kur’āna i tako što tvrdi da je On “divan Odreditelj” svijeta (فَقَدَرْنَا فَنِعْمَ الْقَادِرُونَ), usp. al-Mursalāt, LXXVII:23.

Etički plan Kur’āna (a u vezi sa “temom” Allāh kao središnjom) poglavito ukazuje na čovjekovo djelovanje pred Bogom. Stoga se ljude poziva i opominje u Kur’ānu da trebaju “Boga saznati znanjem dostojnim” (مَا قَدَرُوا اللَّـهَ حَقَّ قَدْرِهِ - al-Ḥaḡḡ, XXII:74). Uz čovjekova djela u Kur’ānu se najčešće spominje riječ taqwā (تَقْوَى ili bogobojaznost, “svjesnost” da Bog ima, ili stalni “oprez” da se u ljudskom činu ne iziđe izvan moralnih graničja koja je Bog uspostavio. Priznajući da su pri čovjeku mnoge “strasti”, Kur’ān opominje da se strasti ne smiju uzimati za božanstvo (أَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَـهَهُ هَوَاهُ), usp. al-Furqān, XXV:43. Čovjeku se savjetuje da “ne stavlja uz Allāha [Boga] božanstva drugoga, da ne bi prezren i bez potpore ti ostao!” (لَا تَجْعَلْ مَعَ اللَّـهِ إِلَـهًا آخَرَ فَتَقْعُدَ مَذْمُومًا مَخْذُولًا).

Eshatologija Kur’āna u bliskom je saodnosu sa kazivanjima o Bogu i etičkim porukama ove knjige. Bog je “usmrtitelj” (mumīt - مُميِتٌ), jer On “iz mrtvog izvodi živo, i iz živog mrtvo!” (يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَمُخْرِجُ الْمَيِّتِ مِنَ الْحَيِّ - al-An‘ām, VI:95). Bog “oživljava mrtve” (يُحْيِي الْمَوْتَى – al-Ḥaḡḡ, XXII:6), također, “svaki će čovjek smrt okusiti, i vaše nagrade tek će vam se na Danu Sudnjemu dati!” (كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَإِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ – Āli ‘Imrān, III:185).

Na kraju ove odrednice napominjemo da nijedan skraćeni prikaz “teme Allāh” nije u stanju odmijeniti spoznanje koje se može steći pomnim čitanjem i proučavanjem Kur’āna kao cjeline.

Izvori:

Burūsawī, Ismāʻīl Ḥaqqī Burūsawī, Rūḥu l-bayān, Istanbul, 1421 (H.)

Ibn ʻArabī, Muḥyuddīn Ibn ʻArabī, Tafsīru Ibn ʻArabī, Kairo/Bejrut (?), 1968.

Isfahānī, ar-Rāġib al-Isfahānī, Muʻğamu mufradāti alfāẓi l-qur’ān, Bejrut, 1972.

Küng Hans, Der Islam, Piper Verlag GmbH, Minhen, 2007.

Nasr, S.H., The Heart of Islam, Harper San Francisco, New York, 2002.

Netton, Ian Richard, Allah Transcendent, Curzon Press, Richmond Surrey, 1994.

Paret Rudi, Der Koran, Kommentar und Konkordanz, W. Kohlhammer GmbH, Štutgart, 1977.

Rahman, Fazlur Rahman, Glavne teme Kur’āna, izd. el-Kalem, Sarajevo, 2012.

Suyuṭī, Ḡalāluddīn as-Suyuṭī (u saradnji sa Ḡalāluddīn al-Maḥallījem), Tafsīru l-ğalālayn, Kairo, 2000.

Zamaẖšarī, ʻUmar az-Zamaẖšarī, al-Kaššāfu ʻan ḥaqā’iqi tanzīli wa ʻuyuni l-aqāwīli fī wuğūhi t-ta’wīli, Bejrut, 2001.