P

Pero (qalam – قَلَمٌ) u značenju sredstva, ili alatke za pisanje, u Kur᾿ānu se spominje u dva maha, dok se množina te riječi (pera - aqlām – أَقْلاَمٌ) spominje također dva puta. Njemački prijevodi Kur᾿āna qalam prevode sa Schreibfeder, engleski prevodioci Kur᾿āna donose riječ pen, ruski prijevodi пeро (npr. množinu aqlām prevode kao перья). Također, Freytagii Georgii Wilhelmi prevodi qalam (qilām, aqlām) na latinski sintagmom Calamus scriptorius (pero ili pisaća trska).

Al-Iṣfahānī (427) opisuje ovu kur᾿ānsku riječ ukazujući na činjenicu da dragi Bog kaže “kako On [čovjeka, meleke, plemenite pisare] peru podučava” (ʻallama bi l-qalami – sura Zametak, al-‘Alaq, XCVI:4), te da je u tome svraćanje pozornosti na pero (qalam) kao Božansku blagodat za čovjeka jer mu koristi za pisanje, jer ga je Bog podučio pisanju...

...عَلَّمَ بِالْقَلَمِ تَنْبيِهٌ لِنِعْمَتِهِ عَلَى الْإِنْسَانِ بِمَا أَفَادَهُ مِنَ الْكِتَابَةِ ...

Arapski trokonsonantni glagol qalama – yaqlimu – qalmun (قَلَمَ، يَقْلِمُ، قَلْمٌ) znači rezati, (p)odrez(iv)ati. Na tom tragu i al-Iṣfahānī detektira etimološko značenje kur᾿ānske riječi qalam u značenju riječi al-qaṣṣu (الْقَصُّ) što znači podrezivanje, rezanje, narezivanje, skraćivanje nečega tvrdog, kao što je nokat, čvor, frž(ina) od koplja i trske.

أَصْلُ الْقَلَمِ الْقَصُّ مِنَ الشَّيْءِ الصُّلْبِِ كَالظُّفْرِ وَكَعْبِِ الرُّمْحِ وَالْقَصَبِِ

 U vezi s ovim al-Iṣfahānijevim mišljenjem podesno je spomenuti da se manikiranje ili rezanje noktiju na arapskom kaže taqlīmu l-aẓfār (تَقْليِمُ الْأظْفَارِ). Po svemu što se vidi, arapska etimologija riječi qalam (pero) ima u vidu da su pera (aqlām) u starom dobu (drevni Semiti, stari Egipat, drevna Kina, Sumerani, Akađani, itd.) izrađivana od posebnih vrsta trske, plemenitog drveta, odnosno od pera iz ptičjih krila, te sličnog materijala. To znači da su se ta pera trošila i treba(lo) ih je podrezivati, narezivati da bi iznova imala podesan vrh za pisanje. Tako arapska riječ qalam (قَلَمٌ), to jest pero, trščano pero, duga šuplja kost (kojom se, kad je zašiljena, može pisati, itd.) ukazuje na alatku kojom se piše i koju se, s vremena na vrijeme, podrezuje jer se troši. S druge strane, etimološko značenje riječi pero (qalam) u arapskom ukazuje i na to da se njime para po hartiji, papiru, papirusu, listovima, to jest, oštrim vrhom pera utiskuju se slova na predmete za pisanje.

Ismā‘īl Ḥaqqī Burūsawī (X, 473) opisuje da je pero (al-qalam) to čime se piše (a naziva se tako) jer se ono samo skraćuje, podrezuje i otkida...

...وَالْقَلَمُ مَا يُكْتَبُ بِهِ لِأَنَّهُ يُقْلَمُ وَيُقَصُّ وَيُقْطَعُ...

Vratimo li se tekstualnoj evidenciji Kur᾿āna, jasno se vidi odvažno spominjanje i, rekli bismo, uzvišeno navođenje riječi pero (qalam) ili pera (aqlām) u toj temeljnoj islamskoj svetoj knjizi.

Tako sura Pero (al-Qalam, LXVIII:1) sama po sebi svjedoči o visokom statusu pera kao alatke za pisanje. Pero je ovdje predmet Božanske zakletve: “Tako mi pera i onog što oni [ljudi, meleki, pisari, plemeniti pisari] pišu!” - وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ - wa l-qalami wa mā yasṭurūn! Također, u suri Zametak (al-ʻAlaq, XCVI:4) kaže se jasno “da sam Bog podučava [čovjeka, meleke, plemenite pisare, itd.] peru” - allaḏī ʻallama bi l-qalam (الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ).

Nadalje, u sūri Luqmān (XXXI:27) pera se spominju u jednoj veličanstvenoj opomeni, dalekosežnoj poruci koju Kur᾿ān razglašava:

وَلَوْ أَنَّ مَا فِي الْأَرْضِ مِن شَجَرَةٍ أَقْلَامٌ وَالْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِن بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَا نَفِدَتْ كَلِمَاتُ اللَّهِ

A da su zbilja sva stabla na Zemlji pera, a i da se more, kad presahne, produlji potom još za sedam mora, ne bi prestale riječi Božije!

Kratka poruka ovih riječi Kur᾿āna glasi: Neopisiva su Božija znamenja i neizbrojive su Njegove blagodati, zato jer je Njegovo stvaranje - sveobuhvatno.

Az-Zamaẖšarī (III, 508) tumači navedeno mjesto iz sure Luqmān (XXXI:27) na ovaj način:

وَالْمَعْنَى: وَلَوْ أَنَّ أَشْجَارَ الْأَرْضِ أَقْلاَمٌ، وَالْبَحْرُ مُدُودٌ بِسَبْعَةِ أَبْحُرٍ، وَكُتِبَتْ بِتِلْكَ الْأَقْلاَمِ وَبِذَلِكَ الْمِدَادِ كَلِمَاتُ اللهِ، لَمَا نَفِدَتْ كَلِمَاتُهُ وَنَفِدَتْ الْأَقْلاَمُ وَالْمِدَادُ...

Značenje (āyata XXXI:27) je sljedeće: Da su stabla/drveće Zemlje pera/pisaljke, a da se more produlji za sedam mora [i postanu tinta], pa da se tim perima i tom tintom ispišu Riječi Božije, tih Njegovih Riječi ne bi nestalo, a nestala bi ta pera/pisaljke i ta tinta...

(Napomenimo da je āyat sure Luqmān, XXXI: 27., veoma sličan mjestu iz sure al-Kahf (XVIII:109), u tom āyatu se kaže:

قُلْ لَوْ كَانَ الْبَحْرُ مِدَادًا لِكَلِمَاتِ رَبِّي لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَن تَنفَدَ كَلِمَاتُ رَبِّي وَلَوْ جِئْنَا بِمِثْلِهِ مَدَدًا

Ti [Muhammede] reci: “Kad bi more za Riječi Gospodara moga mastilo bilo, more bi presahnulo, prije nego bi Riječī Gospodara moga nestalo, pa i onda kad bismo ga proširili morem jednim poput njega!”

U suri al-Kahf (XVIII: 97) ne spominju se pera (aqlām), ali se, prema al-Qušayrīju (II, 233), ukazuje na Božanske blagodati, čija se značenja/znamenja ne mogu izbrojati jer su beskrajna.

أَيْ لاَ تُعَدُّ مَعَانِي كَلِمَاتِ اللهِ لِأَنَّهُ لاَ نِهَايَةَ لَهَا...

Kako se jasno uočava, ova tri do sada navedena spomena riječi pero (ili pera) u Kur᾿ānu uvijek su na neki način u vezi sa Bogom i Božanskim Stvarima.

Prvo, Bog iz počasti uzima pero za Svoju zakletvu i jamstvo.

Drugo, Bog podučava čovjeka, meleke, plemenite pisare... peru.

Treće, kad bi sva stabla na Zemlji postala pera i pisaljke, i kad bi sve more bila mastilo, pa po presahnuću bilo uvećano još sedam puta (tj. za sedam mora), ne bi se (čak ni tada!) ispisale sve Božije Riječi (kalimātullāh – كَلِمَاتُ اللهِ).

I četvrti spomen pera u Kur᾿ānu (Āli ʻImrān, III:44) u vezi je s Božanskim Stvarima, to jest pisanjem Njegovih Knjiga.

Naime, prema svjedočenju Kur᾿āna, pisari Tore (Tawrata) u Hramu Jerusalemskom (Kur᾿ān ga naziva al-miḥrāb - الْمِحْرَابُ) natjecali su se, svi redom i s velikom željom, da čuvaju i njeguju hazreti Merjemu, majku ʻĪsāa, a.s.

وَمَا كُنتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يُلْقُونَ أَقْلَامَهُمْ أَيُّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ

Ti pred njima (pisarima Tore) ne bijaše kad oni pera svoja pobacaše [e da bi se tako znalo] koji će od njih o Merjemi da se brine...

Zašto su ovi pisari bacali svoja pera? Ibn Kesir (Ibn Kaṯīr) u svome komentaru Kur᾿āna (I, 474) tvrdi da su oni ovim perima pisali Toru (yaktubūna bihā t-tawrāta – يَكْتُبُونَ بِهَا التَّوْرَاةَ), te da je razlog ovog “bacanja pera” (na površinu tekuće vode - Ibn Kaṯīr kaže da su pisari otišli do rijeke Jordan - ḏahabū ilā nahri l-urduni – ذَهَبُوا إِلىَ نَهْرِ الْأُرْدُنِ) u tome što su pisari Tore htjeli “bacanjem kocke” riješiti odgovor na pitanje ko će se od njih brinuti o hazreti Merjemi, sve u nadi za onosvjetskom nagradom...

...إقْتَرَعُوا فِي شَأْنِ مَرْيَمَ أَيُّهُمْ يَكْفُلُهَا، وَذَلِكَ لِرَغْبَتِهِمْ فِي الْأَجْرِ...

Na istoj stranici Ibn Kaṯīr tvrdi da su pisari došli do rijeke, dogovor je bio da onaj pisar - čije se pero zaustavi (čudom!) na površini vode - dobije časnu zadaću opskrbljivanja i čuvanja hazreti Merjeme. Kad su bacili svoja pera, sva su otplovila, samo se pero Zekerrijjāovo (Zakariyyā, novozavjetni Zaharija) zaustavilo... To je bio znak da je on dobio skrbništvo i plemenitu zadaću da se brine o maloj hazreti Merjemi.

... أَنَّهُمْ ذَهَبُوا إِلَى نَهْرِ الْأُرْدُنِ، وَاقْتَرَعُوا هُنَالِكَ عَلَى أَنْ يُلْقُوا أَقْلاَمَهُمْ فَأَيُّهُمْ يَثْبُتُ فِي جَرْيَةِ الْمَاءِ فَهُوَ كَافِلُهَا، فَأَلْقَوْا أَقْلاَمَهُمْ، فَاحْتَمَلَهَا الْمَاءُ إلاَّ قَلَمَ زَكَرِيَّا...

U komentarima Kur᾿āna pero (qalam) opisano je u kontekstu zanimljivih kazivanja, ponekada i lijepih i poučnih legendi, pripovijesti, kao i mudrih kaža. Al-Iṣfahānī (427) navodi sljedeće predanje:

...رُوِيَ أَنَّهُ عَلَيْهِ الصَّلاَةُ وَالسَّلاَمُ كَانَ يَأْخُذُ الْوَحْيَ عَنْ جِبْريِلَ وَجِبْريِلُ عَنْ ميِكَائيِلَ وَميِكَائيِلُ عَنْ إِسْرَافيِلَ وَإِسْرَافيِلُ عَنِ اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ وَاللَّوْحُ عَنِ الْقَلَمِ....

Od Poslanika, a.s., prenosi se da je on uzimao objavu od Ğibrīla, a Ğibrīl je [uzimao Objavu] od Mīkā᾿īla, a Mīkā᾿īl od Isrāfīla, a Isrāfīl iz Ploče Pomno Čuvane (al-Lawḥu al-Maḥfūẓu), a Ploča Pomno Čuvana od Pera...

Napominjemo da ovo al-Iṣfahānījevo predanje ne bi potvrdili mnogi komentatori Kur᾿āna, jer se u njemu vidi izvjesni isrā᾿īliyyatski utjecaj, zato što se daje prednost Isrāfīlu i Mīkā᾿īlu pred Ğibrīli Amīnom. Za razliku od poruke ovog al-Iṣfahānījevog predanja, sve glavne teološke škole islama smatraju da je u pogledu dostavljanja Objave melek Ğibrīl, a.s., najznačajniji melek. On je donositelj i dostavitelj Objave Božijem Poslaniku Muhammedu, a.s.

Ipak, predanja nalik ovome koje navodi al-Iṣfahānī, prema kojima treba iskazati nužni oprez, imaju neke svoje prototipne varijante u nekim zbirkama ḥadīṯa. Naime, Ebū Dāvūd (Abū Dāwūd) u svojoj zbirci ḥadīṯa (Bejrut, izd. al-Maktabatu l-‘aṣriyyah, IV, ṣ. 225-226., broj ḥadīṯa 4700) navodi sljedeće predanje u kojem se kaže da je Božiji poslanik Muhammed, a.s., rekao:

 إِنَّ أَوَّلَ مَا خَلَقَ اللَّهُ الْقَلَمَ، فَقَالَ لَهُ: اكْتُبْ قَالَ: رَبِّ وَمَاذَا أَكْتُبُ؟ قَالَ: اكْتُبْ مَقَادِيرَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّى تَقُومَ السَّاعَةُ

“Prvo što je Bog stvorio jeste Pero. Pa mu je rekao: ‘Piši!’ ‘Gospodaru moj, a šta da pišem?’ – upitalo je Pero. ‘Piši sudbine svake stvari sve do Dana Sudnjega!’ – zapovjedi mu Bog.”

Al-Iṣfahānī i mnogi drugi komentatori pokazuju da se u ovakvim i sličnim predanjima aludira na “božansko značenje” (išārah ilā ma‘nan ilāhiyyin – إِشَارَةٌ إِلَى مَعْنًى إِلَهِيٍّ) pera.

U vezi s ovim tumačenjima, al-Qušayrī (III, 436) spominje da se riječima Kur᾿āna – عَلَّمَ بِالْقَلَمِ - u suri Zametak (al-ʻAlaq, XCVI:4) - ukazuje na to da Bog podučava čovjeka dvjema vrstama znanja koje ljudi nisu znali: nužnom/naravnom i stečenom/naučenom znanju.

عَلَّمَهُمْ مَا لَمْ يَعْلَمُوا: الضَّرُورِيَّ وَالْكَسْبِيَّ

Govoreći o vrhunaravnoj činjenici koju Kur᾿ān razglašava, naime, da “Bog podučava čovjeka peru” (allaḏī ‘allama bi l-qalami – الَّذيِ عَلَّمَ بِالْقَلَمِ) Ismā‘īl Ḥaqqī Burūsawī (X, 473) ukazuje na veliki značaj pera. “Da nije pera, ne bi opstale/potrajale, ne bi se uspostavile stvari Ovoga i Onoga svijeta”, kaže Burūsawī (X, 473).

وَلَوْ لاَ الْقَلَمَ مَا اسْتَقَامَتْ أُمُورُ الدّيِنِ وَالدُّنْيَا...

Ovim se ukazuje na “Najviše Pero” (al-qalamu l-a‘lā – الْقَلَمُ الْأَعْلَى), to je, tvrdi Burūsawī, prva postojeća stvar (prvi egzistent), ono prvo što je Bog stvorio.

وَفيِهِ إِشَارَةٌ إِلَى الْقَلَمِ الْأَعْلَى أَلَّذِى هُوَ أَوَّلُ مَوْجُودٍ...

Burūsawī navodi as-Suyūṭīja koji je rekao: “Prvo što je Bog stvorio jeste Pero, zapovjedio mu je: Piši sve šta će se desiti do Dana Sudnjega!”

قَالَ السُّيُوطي رَحِمَهُ اللهُُ أَوَّلُ مَا خَلَقَ اللهُ الْقَلَمَ قَالَ لَهُ اكْتُبْ مَا هُوَ كَائِنٌ
إلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ

Prema Burūsawīju, prvo što je Pero zapisalo jesu riječi:

 “Ja [Bog] sam Oprostitelj, praštam (primam pokajanje) onome ko se pokaje!”

وَ أَوَّلُ مَا كَتَبَ الْقَلَمُ: أَنَا التَّوَّابُ أَتُوبُ عَلَى مَنْ تَابَ...

Burūsawī (X, 474) pokušava odgovoriti na pitanje zašto je u devedest i šestoj suri Kur᾿āna, al-‘Alaq (ili Zametak) rečeno da Bog stvara čovjeka od zametka (‘alaq - عَلَقٌ), a potom ga uči peru (qalam - قَلَمٌ), te na to pitanje daje sljedeće objašnjenje:

قَالَ بَعْضُهُمْ وَجْهُ الْمُنَاسَبَةِ بَيْنَ الْخَلْقِ مِنَ الْعَلَقِ وَتَعْليِمِ الْقَلَمِ أَنَّ أَدْنَى مَرَاتِبِ الْإِنْسَانِ كَوْنُهُ عَلَقَةً وَأَعْلاَهَا كَوْنُهُ عَالِمًا، فَاللهُ تَعَالَى امْتَنَّ عَلَى الْإِنْسَانِ بِنَقْلِهِ مِنْ أَدْنَى الْمَرَاتِبِ وَهِىَ الْعَلَقَةُ إِلَى أَعْلاَهَا وَهُوَ تَعْليِمُ الْعِلْمِ...

Neki tvrde da je aspekt veze između stvaranja čovjeka od zametka i podučavanja čovjeka peru u tome što je najniža postaja čovjeka ta kad je zametak, a najviša ta kad je učen. Svemogući Bog prosuo je Svoje blagodati na čovjeka prenoseći ga iz najniže postaje, a to je zametak, u najvišu postaju, a to je učenje znanja/nauke...

Veliki broj komentatorskih djela navodi predanje da je Muhammed, a.s., za vrijeme svoga uspona na nebo (al-mi‘rāğ - الْمِعْرَاجُ), čuo škripu pera. Sam al-Buẖārī (usp. البخاري، الصحيح، 9/1 ، ص. 78 ، رقم 342) navodi da je Muhammed, a.s., rekao:

قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ثُمَّ عُرِجَ بِي حَتَّى ظَهَرْتُ لِمُسْتَوَى أَسْمَعُ فِيهِ
صَرِيفَ الْأَقْلَامِ

“Potom sam bio uzdignut, tako da sam se pojavio na postaji s koje sam čuo škripu pera...”

U komentarima Kur᾿āna motiv pera, pa time i Božanskog Pera, naširoko se tumači u raznolikim kontekstima. Vertikalni položaj pera pri pisanju, te izlijevanje mastila na listove i hartiju, uspoređuje se sa silaskom i spuštanjem rodne kiše na plodnu zemlju.

Ipak, ljudima se često skreće pažnja da su Božanske Knjige one koje su vječne, a da je to što ljudi pišu – prolazno.

Unatoč tome, ljude se podstiče da pišu lijepe i plemenite stvari. U komentarima Kur᾿āna često se navode ovi pjesnikovi redovi:

 وَمَا مِنْ كَاتِبٍ إلاَّ سَيَبْلَى وَيُبْقِي الدَّهْرُ مَا كَتَبَتْ يَدَاهُ

فَلاَ تَكْتُبْ بِكَفِّكَ غَيْرَ شَيْءٍ يَسُرُّكَ فِي الْقِيَامَةِ أنْ تَرَاهُ

Nema pisca koji neće nestati a trajaće zauvijek to što napisaše njegove ruke!

Stoga, svojom rukom drugo ne piši do li ono što će te, da ga na Danu sudnjem vidiš, radovati!

Izvori:

Burūsawī, Ismāʻīl Ḥaqqī Burūsawī, Rūḥu l-bayān, Istanbul, 1421 (H.)

Der Koran (arabisch – deutsch), Aus dem Arabischen von (s arapskog preveo) Max Henning, Cagri Yayinlari, Istanbul, 2009.

Georgii Wilmhelmi Freytagii, Lexicon Arabico Latinum, I svezak, Librairie du Liban, Bejrut, 1975.

Ibn ʻArabī, Muḥyuddīn Ibn ʻArabī, Tafsīru Ibn ʻArabī, Kairo/Bejrut (?), 1968.

Ibn Kaṯīr, al-Ḥāfiẓ ‘Imāduddīn Abī l-Fidā᾿ ‘Ismā‘īl, Tafsīru l-qur᾿āni l-‘aẓīm, I-IV, Kuwait, 1996.

Isfahānī, ar-Rāgib al-Isfahānī, Muʻğamu mufradāti alfāẓi l-qur’ān, Bejrut, 1972.

Kračkovski, I.J., Kračkovski, Dušanbej, 1990.

Qurṭubī, Abū ‘Abdillāh Muḥammad ibn Aḥmad al-Anṣārī al-Qurṭubī, Al-Ğāmi‘u li aḥkāmi l-Qur’ān, Bejrut, 1988.

Qāšānī, ‘Abd ar-Razzāq al-Qāšānī, Kitābu iṣṭilāḥāti ṣ-ṣūfiyyah, izd. the Octagon Press LTD, London, 1991.

Qušayrī, al-Qušayrī, Laṭā᾿ifu l-išārāt, izd. Dāru l-kutubi l-‘ilmiyyah, Bejrut, 2007.

Ṭarīf al-Ḫālidī, al-Inğīlu bi riwāyati l-muslimīn (الْإنْجيِلُ بِرِوَايَةِ الْمُسْلِميِنَ), izd. Dāru n-nahāri li n-našri, Bejrut, 2004.

The Meaning of the Glorious Koran, An explanatory translation, preveo Mohammed Maramaduke Pickthall, Penguin Group, London (bez godine izdanja).

The Quran, translated by Maulana Wahiduddin Khan, edited by Farida Khanam, Goodword Books, New Delhi, 2012.

Zamaẖšarī, ʻUmar az-Zamaẖšarī, al-Kaššāfu ʻan ḥaqā’iqi tanzīli wa ʻuyūni l-aqāwīli fī wuğūhi t-ta’wīli, Bejrut, 2001.