Ž

U Kur᾿ānu se o žrtvovanju, požrtvovnosti i čovjekovom odricanju govori unutar mnogih cjelina ove knjige koje pozivaju na činjenje dobra. To je jedan opći plan Kur᾿āna. S druge strane, postoje i jasna ukazivanja Kur᾿āna na obred žrtvovanja životinja, a dopunski izvori islama (sunnet, itd.) objasnili su taj obred u naglašeno socijalnom smislu (pomaganje siromašnih, ubogih i potrebnih).

Navod o žrtvi kao žrtvovanoj životinji (koja se naziva qurbān - قُرْبَانٌ), nalazi se u suri Trpeza (al-Mā᾿idah, V:27). K tome, na jednom se mjestu u Kur᾿ānu (sura Redovi, aṣ-Ṣāffāt, XXXVII:107) žrtvovana životinja naziva ḏibḥ (ذِبْحٌ). Tako se riječ ḏibḥ u kur᾿ānskom vokabularu može smatrati sinonimom za riječ qurbān. Također, sura Mnogo dobro (al-Kawṯar, CVIII:2) ukazuje na obred žrtvovanja životinja: فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ - “... pa, klanjaj radi Gospodara svoga, i kolji kurbān!” Ove riječi Kur᾿āna wa ᾿n-ḥar! (وَانْحَرْ) protumačene su u značenju naredbe da oni koji imovinski mogu, takvi trebaju da se pridržavaju obreda prinošenja žrtve, ili klanja qurbāna. K svemu tome, kada se kroz nekoliko āyāta ili pasaža Kur᾿āna govori o hodočašću ili hadžu u Mekku, koje pada u vrijeme Bajrama žrtava (turski: qurbān bayram, arapski: īdu l-adḥā – عيِدُ الْأَضْحَى), tada se riječju hady (هَدْيٌ) označavaju qurbāni koji se prinose u Mekki. Nesumnjivo je da ovdje riječ hady nosi značenje darovane ili prinesene žrtve za vrijeme hadža. Riječ hady (هَدْىٌ) u Kur᾿ānu se spominje sedam puta, od toga nekoliko puta se ova vrsta qurbāna navodi kao kompenzacijski čin ukoliko (i ako) hodočasnik nije izvršio važne obrede hadža. (O ovome šire u djelima koja govore o hadžu i hadžskim obredima).

Mnogi jezici imaju svoje nazive za qurbān ili obredno žrtvovanu životinju. Na primjer, na hebrejskom korbān, na engleskom sacrifice i offering, na ruskom жертва, na njemačkom Opfer, na latinskom sacrificium... to jest ono što se prinosi Bogu (...quod offertur Deo), sve te riječi odreda prevode arapsku riječ qurbān (قُرْبَانٌ).

Opće značenje riječi qurbān (قُرْبَانٌ) jeste približavanje [Bogu]. U obrednom jeziku islama qurbān se obično navodi u značenju obredno žrtvovana životinja, to značenje svoje ishodište ima u pradavnoj semitskoj vjerskoj ustanovi prinošenja žrtve kao načina “približavanja Bogu”. Naime, i arapski triliter qaruba (قَرُبَ) – yaqrubu (يَقْرُبُ), sām ili u svojim izvedenicama, nosi i značenje “približavanja Bogu”. Kur᾿ān to značenje qurbāna kao približavanja Bogu pokazuje, ili na njega aludira, na nekoliko mjesta. Recimo, sami mnogobošci ili višebošci o kojima Kur᾿ān govori smatraju da ih “njihovi idoli/kumiri/kipovi približavaju Bogu”. Sūra az-Zumar (XXXIX:3) jasno navodi tvrdnju višebožaca: مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى – “Ne robujemo mi njima [kipovima/kumirima] osim da nas što više Bogu približe!” Posve je jasno iz ovog i mnogih drugih mjesta u Kur᾿ānu da se na takvo višebožačko posredništvo između čovjeka i Boga gleda sa jasnim odbijanjem i gnušanjem.

Obrađujući riječ qurbān ar-Rāgib al-Iṣfahānī ima u vidu značenje približavanja Bogu. Naime, on definira riječ qurbān ovako: وَالْقُرْبَانُ مَا يُتَقَرَّبُ بِهِ إلَى اللهِ (wa l-qurbānu mā yutaqarrabu bihī ilallāh) – “Al-Qurbān je ono čime se približava(mo) Bogu”.

 Potom al-Iṣfahāni kaže da je riječ qurbān u “uobičajenom saobraćanju/sporazumijevanju postala ime za žrtvu Bogu koja je, zapravo, žrtvovana životinja. Množina od riječi qurbān je qarābīn...”

وَصَارَ فِي التَّعَارُفِ اِسْمًا لِلنَّسيِكَةِ الَّتِي هِيَ الذَّبيِحَةُ وَجَمْعُهُ قَرَابيِنُ

Intencija približavanja Bogu, koja se kroz varijacije i izvedenice iz korijena qaruba (قَرُبَ) – yaqrubu (يَقْرُبُ) posve jasno vidi na mnogim stranicama Kur᾿āna, također je jasno uočljiva i unutar tri izravne i jedine upotrebe riječi qurbān (قُرْبَانٌ) na stranicama Kur᾿āna.

Znakovit spomen riječi qurbān (u al-Mā᾿idah, IV:27) u vezi je sa utemeljenjem pradavnog obreda prinošenja žrtve “dvojice sinova Ademovih”, zapravo prve braće koji su se pojavili na samom praiskonu čovječanstva. Koliko se vidi iz tekstualne evidencije Kur᾿āna, obred prinošenja žrtve u ime Boga jeste prvi obred koji se uopće spominje u vezi sa sinovima prvog čovjeka (Adema, praoca čovječanstva). U IV:27., kaže se posve određeno:

وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ ابْنَيْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبَا قُرْبَانًا فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِمَا وَلَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ

I pripovjedi/kaži im pripovijest o dvojici sinova Ademovih, onako kako jest, kad su njih dvojica žrtvu prinijeli, od jednoga primljena bī, a od drugog ne bī primljena!

Sa ove stranice Kur᾿āna vidimo da se qurbān povezuje sa štovanjem Boga, naime Bog prima qurbān ili žrtvu samo od onih bogobojaznih (innamā yataqabbalallāhu mina l-muttaqīn). Dakle, uz obred žrtve ili žrtvovanja izravno se spominje bogobojaznost, odnozno bogobojazni ljudi (al-muttaqūn od at-taqwā). Dvojica Ademovih sinova (ibnay ādama - ابْنَيْ آدَمَ) porječkali su se, onaj od kojeg qurbān nije bio primljen nasrnuo je na svoga brata i – ubio ga. (O ovom prvom ubojstvu koje je, zapravo, bratoubojstvo, govorićemo u odrednici Djeca Ademova. Napominjemo da je, prema ovoj stranici Kur᾿āna, svako ubojstvo do kojeg je kasnije došlo među ljudima, među čovječanstvom, zapravo - bratoubojstvo). Osim toga, kao i Stari Zavjet, i Kur᾿ān u ovom sporu Ademovih sinova oko rezultata prihvatanja žrtvovane životinje, potvrđuje nepovredivost čovjekovog života. Na drugim mjestima u ovom Enciklopedijskom leksikonu Kur᾿āna o tome govorimo šire, sada samo podsjećamo da je institucijom obrednog žrtvovanja životinja animalni svijet dijelom uveden u čovjekovo vjersko i religijsko revnovanje i ponašanje. Naime, predmnijeva se da se samim žrtvovanjem qurbāna (ili određene životinje: krave, deve, ovce, koze...) štiti ljudski život, pomažu nevoljni i siromašni, itd.

Drugo izravno oslovljavanje qurbāna u Kur᾿ānu vidljivo je u suri Ᾱli ‘Imrān (III:183), ovaj spomen tiče se jevrejske svete povijesti ili tzv. žrtava paljenica. Riječi Kur᾿āna: إِنَّ اللَّـهَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّى يَأْتِيَنَا بِقُرْبَانٍ تَأْكُلُهُ النَّارُ - Bog je nama zapovjedio da ni u jednoga poslanika ne vjerujemo mi sve dok poslanik nama žrtvu ne donese koju će vatra progutati! – odnose se, prema Ibn Kaṯīru (I:566), na jedno mnijenje drevnih jevreja o tome da je čudotvorni i nadnaravni znak davnih jevrejskih proroka bio i taj da je žrtva ili žrtvovana životinja (qurbān) bila primljena samo od onih sljedbenika toga poslanika kojima se pojavi čudotvorna vatra s neba i proguta tu njihovu prinesenu žrtvu...

...حَتَّى يَكُونَ مِنْ مُعْجِزَاتِهِ أَنَّ مَنْ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ مِنْ أُمَّتِهِ فَتُقُبِّلَتْ مِنْهُ أَنْ تَنْزِلَ نَارٌ مِنَ السَّمَاءِ تَأْكُلُهَا

Az-Zamaẖšarī (I:476) tvrdi da je ovo čudo (da vatra guta prinesenu žrtvu, tj. obredno žrtvovanu životinju), navodno, bilo svojstveno jevrejskim vjerovjesnicima...

...كَمَا كَانَ أَنْبِيَاءُ بَني إِسْرَائيِلَ تِلْكَ آيَتُهُمْ...

U vezi sa dvojicom Ademovih sinova Ismā‘īl Ḥaqqī Burūsawī (II:379) navodi mnoge legende i predanja, neka od njih bave se institucijom i obredom qurbāna. Burūsawī smatra da je već tada ustanovljena “žrtva paljenica”, odnosno pojava vatre kao čuda posredstvom kojeg se znalo čija žrtva je primljena od Boga, a čija je odbijena. Vatra koja se pojavljivala sa neba bila je bijela, bez dima... Ako se vatra ne bi pojavljivala, to je značilo da qurbāni (žrtvovane životinje) nisu primljeni, te bi ih pojele ptice i zvijeri...

...فَنَزَلَتْ نَارٌ مِنَ السَّمَاءِ بَيْضَاءُ لاَ دُخَانَ لَهَا فَأَكَلَتْهُ... وَكَانَتِ الْقَرَابيِنُ إِذَا كَانَتْ مَقْبُولَةً نَزَلَتْ مِنَ السَّمَاءِ نَارٌ فَأَكَلَتْهَا وَإِنْ لَمْ تَكُنْ مَقْبُولَةً لَمْ تَنْزِلِ النَّارُ وَأَكَلَتْهَا الطَّيْرُ وَالسِّبَاعُ...

Treći spomen riječi qurbān u Kur᾿ānu u vezi je sa mnogobožačkim ili višebožačkim vjerovanjem da im njihovi kumiri i kipovi pomažu da se približe (qurbānan) jednom jedinom Bogu. U vezi s tim u Kur᾿ānu se sa sarkazmom pita:

فَلَوْلَا نَصَرَهُمُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّـهِ قُرْبَانًا آلِهَةً بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ 

Pa zašto im nisu pomogli oni koje su oni mimo Boga uzimali, da im budu posrednici približitelji [qurbānan] i bogovi? Nisu, već su od njih iščezli.

Šire gledano, na stranicama Kur᾿āna svrha, smisao i mnoga značenja žrtve i žrtvovanja pomaljaju se na mnogim područjima.

Žrtvovanje, požrtvovnost, ulaganje imetka i života u ime Božije – sve su to česti i veoma snažni motivi Kur᾿āna. Božija Riječ sa stranica Kur᾿āna često oglašava poziv da se čovjek žrtvuje radi Njega. Štaviše, na jednom se mjestu u Kur᾿ānu (at-Tawbah, IX:111) tvrdi kako Bog sa ljudima “sklapa pogodbu žrtvovanja” koja je veoma jednostavna:

 إِنَّ اللَّـهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ

Bog je zbilja od vjernika kupio živote njihove i imetke njihove, a za to njima – džennet/raj pripada!

Ima još nekoliko mjesta u Kur᾿ānu gdje se ovakvim i sličnim bodrenjem pridobija ljude da pristanu pomagati Božiju svrhu i cilj, i da sve što imaju stave na raspolaganje potrebama vjere koju vjeruju. Takva mjesta Kur᾿āna zahtijevaju posebna tumačenja, objavljena su uglavnom u posebnom kontekstu, u Medini, kad su muslimani bili u teškom stanju, kad su bili napadani od mnogobožačkih armija i njihovih saveznika.

Protumačen u tom iznimnom kur᾿ānskom kontekstu bodrenja, islam (u značenju čovjekove predanosti Bogu, kao i predanosti svih svjetova Bogu) može se opisati kao svojevrsni čovjekov prijegor i žrtvovanje u ime Boga. S druge strane, u Kur᾿ānu nigdje ne možemo otkriti i obrnuti odnos, to jest Božansko žrtvovanje i Božansko stradanje radi čovjeka. Kur᾿ān nigdje, ni u jednoj aluziji, ne spominje “trpljenje Božije”, “tjeskobu Božiju”, “smrt Boga”, “žalovanje Božije” ili “stradanje Božije” radi čovjeka ili radi nekih drugih Njegovih stvorenja. Bog Kur᾿āna ne dovodi se ni u koju vezu s takvim antropomorfnim sintagmama. Tu se posve jasno vidi kako Kur᾿ān nasljeduje koncepciju Moćnoga, Neovisnoga i Neprikosnovenoga Boga, o kakvom se govori i u Tawrātu ( ili Starom Zavjetu) koji je primio Mūsā, a.s. Ukratko, opći dojam koji se u vezi sa temom žrtve i žrtvovanja stiče iz sveukupne poruke Kur᾿āna može se sažeti riječima: Čovjek treba slušati Boga, i koliko može žrtvovati se na Božijem Putu, a, zauzvrat, samo Božansko stvaranje čovjeka popraćeno je Božanskom milošću, ne i Božanskim žrtvovanjem.

Ta poruka milosti, atmosfera milosti prema čovjeku (i svim Božijim stvorenjima), vidljiva je u dojmljivom kur᾿ānskom kazivanju o Ibrāhīmovoj, a.s., odluci da žrtvuje svoga sina. Podsjećamo tek nakratko: Motiv žrtve i obrednog žrtvovanja u Kur᾿ānu se posebno spominje u vezi sa navedenom parabolom o dvojici Ademovih sinova, a potom i u jednoj paraboli o Ibrāhīmu, a.s., i njegovom snu u kojem mu je zapovjeđeno da žrtvuje svoga sina (komentatori Kur᾿āna spominju da je onaj žrtvovani ili aḏ-ḏabīḥ - الذَّبيِحُ - Ismā‘īl, a.s., ali ima komentatorskih mišljenja i da je to bio Isḥāq, a.s.).

Ovim dolazimo do sūre Redovi (aṣ-Ṣāffāt, XXXVII:102. i dalje).

فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلَامٍ حَلِيمٍ. فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّـهُ مِنَ الصَّابِرِينَ

I obradovasmo ga (Ibrāhīma) dječakom blagim. Pa kad je stasao da mu je i u poslu pomagao, on (Ibrāhīm) reče: “O sinko moj! Doista sam u snu vidio da bih te zbilja zaklati trebao! Pa šta ti misliš?” A on (sin) reče: “O moj oče! Čini šta ti se naređuje, naći ćeš da sam ja, ako Bog dā, međ᾿ strpljivima!”

Prema Kur᾿ānu, i Ibrāhīm i njegov sin predaše se Božijoj zapovijedi, sin je trebao biti žrtvovan. Ali, sura aṣ-Ṣāffāt kazuje sljedeće:

فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ. وَنَادَيْنَاهُ أَنْ يَا إِبْرَاهِيمُ. قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ. إِنَّ هَـذَا لَهُوَ الْبَلَاءُ الْمُبِينُ. وَفَدَيْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ.

I kad se njih dvojica predaše, a on (Ibrāhīm) ga čelom k zemlji prisloni, zovnusmo ga mi: “O Ibrāhīme! San svoj obistinio si! Zbilja, dobročinitelje tako nagrađujemo Mi! I kurbanom (ḏibḥ) velikim ga iskupismo, i spomen dobar među pokoljenjima potonjim ostavismo!

Također, tu se spominje i spremnost Ibrāhīmova sina da bude žrtvovan (radi Boga). Međutim, Bogu je bila dovoljna sama njihova odluka i spremnost, nije došlo do žrtvovanja ljudi, islam tu praksu strogo ukida. Kur᾿ān i na ovom primjeru obznanjuje mogućnost iskupljenja: وَفَدَيْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ - “I kurbanom velikim ga [sina Ibrāhīmova] iskupismo”. Na ovom mjestu kurbān (qurbān) se u kur᾿ānskom arapskom označava riječju ḏibḥ (ذِبْحٌ), doslovno – žrtvovana, to jest zaklana životinja.

 U vezi sa korijenom ḏ-b-ḥ (ذ ب ح) koji se u Kur᾿ānu nekada spominje i u vezi sa žrtvovanjem životinja, parabola o kravi, jevrejima i Mūsāom, a.s., je iznimno važna (usp. suru Krava, al-Baqarah, II:67-73):

وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ إِنَّ اللَّـهَ يَأْمُرُكُمْ أَن تَذْبَحُوا بَقَرَةً 

I kada Musa reče narodu svome: “Bog vam zbilja naređuje da kravu zakoljete...”

Iz kur᾿ānskog ulomka an taḏbaḥū baqaratan (“da kravu zakoljete”) vidi se da se radilo o nekoj vrsti qurbāna ili žrtvovane životinje. Naime, iz cijele parabole (II:67-73) doznaje se da se posredstvom dijela žrtvovane krave trebalo otkriti ko je počinitelj jednoga ubojstva, itd. I ovdje vidimo motiv koji povezuje ljudski život (ili smrt), s jedne, i vjerom propisano ili obredno žrtvovanje životinje, s druge strane.

Također, izbavljajući instituciju qurbāna (obredne žrtve) iz mnogobožačkih obreda, na stranicama Kur᾿āna strogo se zabranjuje jesti meso mnogobožačkih qurbāna ili meso životinje koja je žrtvovana na žrtvenicima kumira, idola (wa mā ḏubiḥa ‘alā n-nuṣubi). U suri Trpeza (al-Mā᾿idah, V:3) jasno se razglašava: وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ [Zabranjeno vam je jesti životinju] koja je na žrtvenicima žrtvovana.

Uzme li se uobzir cjelina kur᾿ānskih kazivanja o qurbānu, ḏibḥu, hadyu, itd., kao i propisi koji se o qurbānu nalaze u sunnetu, raspoznajemo nekoliko glavnih poruka:

- Čovjek treba samoprijegorno raditi na putu dobra, pravde, vrjednota, istine,

- Zabranjeno je žrtvovanje ljudi (ta praksa je bila poznata u mnogobožačkim religijama),

- Zapovijeda se klanje qurbāna (tj. klanje domaćih životinja: krava, ovaca, deva, koza, čija je konzumacija dopuštena propisima vjere),

- Svrha klanja qurbāna treba biti u dobru koje se sastoji u darivanju mesa i u pomaganju siromašnih, ubogih, onih koji su potrebni tuđe pomoći.

Sam Kur᾿ān jasno poručuje o qurbānima:

 لَن يَنَالَ اللَّـهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَـكِنْ يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنكُمْ

Ni njihovo meso, ni njihova krv, zbilja, ne stižu do Boga, ali stiže do Njega bogobojaznost vaša.

Izvori:

Burusawī, Ismāʻíl Ḥaqqī Burusawī, Rūḥu l-bayān, Istanbul, 1421 (H.)

Der Koran (arabisch – deutsch), Aus dem Arabischen von (s arapskog preveo) Max Henning, Cagri Yayinlari, Istanbul, 2009.

Georgii Wilmhelmi Freytagii, Lexicon Arabico Latinum, I svezak, Librairie du Liban, Bejrut, 1975.

Ibn ʻArabī, Muḥyuddīn Ibn ʻArabī, Tafsīru Ibn ʻArabī, Kairo/Bejrut (?), 1968.

Ibn Kaṯīr, al-Ḥāfiẓ ‘Imāduddīn Abī l-Fidā᾿ ‘Ismā‘īl, Tafsīru l-qur᾿āni l-‘aẓīm, I-IV, Kuwait, 1996.

Isfahānī, ar-Rāgib al-Isfahānī, Muʻğamu mufradāti alfāẓi l-qur’ān, Bejrut, 1972.

Kračkovski, I. J., Kračkovski, Dušanbej, 1990.

Qurṭubī, Abū ‘Abdillāh Muḥammad ibn Aḥmad al-Anṣārī al-Qurṭubī, Al-Ğāmi‘u li aḥkāmi l-Qur’ān, Bejrut, 1988.

Qāšānī, ‘Abd ar-Razzāq al-Qāšānī, Kitābu iṣṭilāḥāti ṣ-ṣūfiyyah, izd. the Octagon Press LTD, London, 1991.

Qušayrī, al-Qušayrī, Laṭā’ifu l-išārāt, izd. Dāru l-kutubi l-‘ilmiyyah, Bejrut, 2007.

Ṭarīf al-Ḫālidī, al-Inğīlu bi riwāyati l-muslimīn, izd. Dāru n-nahāri li n-našri, Bejrut, 2004.

The Meaning of the Glorious Koran, An explanatory translation, preveo Mohammed Maramaduke Pickthall, Penguin Group, London (bez godine izdanja).

The Quran, translated by Maulana Wahididdin Khan, edited by Farida Khanam, Goodword Books, New Delhi, 2012.

Zamaḫšarī, ʻUmar az-Zamaḫšarī, al-Kaššāfu ʻan ḥaqā’iqi tanzīli wa ʻuyūni l-aqāwīli fí wuğūhi t-ta’wīli, Bejrut, 2001.