D

Pojam dekaloga ili pojam Deset zapovijedi vezuje se isključivo za judaizam i kršćanstvo, dekalog ima rodno mjesto u Bibliji, tačnije Starom zavjetu (poglavlje Izlazak, 20.).

Dekalog je grčka riječ (deka znači deset a logos znači “riječ, govor, zapovijed”), dekalog, prema tome, znači Deset zapovijedi.

Dekalog je za jevreje samo središte vjere, a od jevreja i Starog zavjeta dekalog je preuzelo i kršćanstvo, “te na njemu izgradilo svoje moralne postavke”.

U arapskom jeziku Deset zapovijedi obično se prevodi sintagmom al-waṣāyā al-‘ašrū (الوَصَايَا العَشْر). U Bibliji ili Svetom Pismu, u prijevodu na arapskom jeziku štampanom u Cambridgeu 1956. godine, ovako se prevodi/donosi Deset zapovijedi (navodimo ih u skraćenom obliku):

1) لاَ يَكُنْ لَكَ آلِهَةٌ أُخْرَى أَمَامي (Nemoj imati drugih bogova osim Mene!),

2) لاَ تَصْنَعْ لَكَ تِمْثَالاً مَنْحُوتًا وَلاَ صُورَةً (Ne pravi sebi idola lijevanih ili klesanih!),

3) لاَ تَنْطِقْ بِاسْمِ الرَّبِّ إِلهِكَ بَاطِلاً (Ne uzimaj uzalud imena Gospodara/Jahve, tvog Boga!),

4) اَكْرِمْ أبَاكَ وَاُمَّكَ لِكَىْ تَطُولَ أيَّامُكَ عَلَى الأرْضِ (Poštuj oca svoga i mater svoju da dugo živiš na zemlji...!),

5) لاَ تَقْتُلْ (Ne ubij!),

6) لاَ تَزْنِ (Ne čini preljuba!),

7) لاَ تَسْرِقْ (Ne ukradi!),

8) لاَ تَشْهَدْ عَلَى قَريِبِكَ شَهَادَةَ زُورٍ (Ne svjedoči lažno na bližnjega svoga!),

9) لاَ تَشْتَهِ بَيْتَ قَريِبِكَ لاَ تَشْتَهِ إمْرَأةَ قَريِبِكَ (Ne poželi kuće bližnjega svoga, ne poželi žene bližnjega svoga...!),

10) وَلاَ تَشْتَهِ شَيْئاً مِمَّا لِقَريِبِكَ (Ne poželi nikakve stvari bližnjega svoga!).

U tradicionalnim muslimanskim sredinama malo je poznato da ima nekoliko muslimanskih autora koji su napisali djela ili barem kraće odjeljke (u sklopu svojih opsežnijih djela) pod naslovom Deset zapovijedi (al-waṣāyā al-‘ašru - الوَصايَا العَشرُ), ili barem spominju Deset zapovijedi kad tumače ajete sure al-An‘ām (VI: 151 – 153) ili pak suru al-Isrā, XVII: 23. i dalje. U ovoj odrednici svratićemo pozornost samo na neke od tih muslimanskih autora i na njihove rasprave naslovljene sintagmom Deset zapovijedi, odnosno na njihove komentare Kur’āna gdje su spomenuli Deset zapovijedi.

Uz to, mnogo je važnije da ustanovimo, opet ukratko, gdje su razlozi da muslimanski autori slobodno koriste judeo-kršćansku sintagmu dekaloga - Deset zapovijedi i da je daju, čak kao naslov, svojim djelima.

Valja odmah kazati da se u muslimanskih autora (kao što je npr. Maḥmūd Šaltūt) značenjski sadržaj “Kur’ānskih” i “muslimanskih” Deset zapovijedi tek neznatno razlikuje od Biblijskog dekaloga, ali se razvidno vidi komentatorova želja da istakne neprolaznu vrijednost snažne moralne poruke u Kur’ānskim ajetima (āyāt) koji pobrajaju Deset važnih načela islama. U samim komentarima Kur’āna koje ovdje spominjemo, malo je pokušaja da se izvrši temeljita usporedba sa Biblijskim dekalogom. Mnogi komentari Kur’āna čak Bibliju ni ne spominju, ali ukazuju na Deset zapovijedi kao središnje i susretišno mjesto nebeskih vjera (judaizma, kršćanstva i islama).

Osim toga, česta upotreba sintagme al-waṣāyā al-‘ašru (Deset zapovijedi) govori mnogo i o tome da su muslimanski autori uočili retoričke efekte njene upotrebe. Imenujući knjigu ili naslovljavajući nekoje poglavlje u svome komentaru Kur’āna sintagmom Deset zapovijedi, muslimanski autori žele kazati da je to što iznose važno, uzvišeno, ozbiljno.

Maḥmūd Šaltūt (umro 1963. god.), rektor el-Azharskog univerziteta, smatra se jednim od najautoritativnijih komentatora Kur’āna u Egiptu i islamskom svijetu u XX stoljeću. Zanimljivo je da je on u svom komentaru Kur’āna Tafsīru l-qur’āni l-karīm, jednom od najvažnijih (nažalost nedovršenih) komentara Kur’āna sastavljenih tokom XX. stoljeća, napisao čitav odjeljak pod naslovom al-Waṣāyā al-‘ašru wa makānatuhā fi l-islām (الوَصَايَا الْعَشْرُ وَمَكَانَتُهَا في الإسْلاَمِ), što u prijevodu znači Deset zapovijedi i njihovo mjesto u islamu. Tako naslovljeni odjeljak Šaltūt piše nakon navođenja sljedeća tri ajeta iz sure al-An‘ām (VI: 151 – 153.):

قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُم مِّنْ إِمْلَاقٍ نَّحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّـهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ

Ti reci: “Dođite da vam kazujem šta vama Gospodar vaš zabranjuje: da Mu ikoga ravnim smatrate! A roditeljima dobročinstvo činite, i djecu svoju zbog siromaštva ne ubijajte! Pa Mi i vas i njih hranimo! Ne približavajte se ma kakvu nemoralu, bio on javni ili skriveni! I ne ubijajte čovjeka koga je Bog zabranio ubiti, osim kad Zakon traži! Eto to vam On u dužnost stavlja, da biste razmislili vi.

وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ لَا نُكَلِّفُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَبِعَهْدِ اللَّـهِ أَوْفُوا ذَلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ

I imetku siročeta ne približavajte se, osim na način najljepši, sve dok ono zrelost ne dostigne! I pravedno na litru i na kantar mjerite, Mi nikoga ne zadužujemo iznad mogućnosti njegove! I kad govorite – pravedno govorite, makar bilo i protiv vaše rodbine! I zavjet prema Bogu ispunjavajte. Eto, to vam Bog u dužnost stavlja, da biste opomenuli se.

وَأَنَّ هَـذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِ 
ذَلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ

I evo, doista, Moga Puta Pravoga, slijedite njega! I ne slijedite puteve druge pa da vas oni onda u raskol stave spram Puta Njegovoga! Eto, to vam Bog u dužnost stavlja, da biste se bojali Njega.

Prema Maḥmudu Šaltūtu, znalci islama nazvali su ova tri ajeta, i ono što ti ajeti od čovječanstva traže, imenom “Deset zapovijedi” (الْوَصَايَا الْعَشْرُ). Šaltūt smatra da razlozi takvog imenovanja počivaju, sasvim sigurno, u činjenici da se u tri navrata u naprijed navedenim ajetima spominju riječi ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ - “Eto, to vam Bog u dužnost stavlja..., to vam Bog oporučuje [kao zavjet]!”

Maḥmud Šaltūt smatra da ova tri ajeta sadrže zabrane i naredbe, te ih on na arapskom pobraja ovim redom:

1) الإشْرَاكُ بالله - Zabrana mnogoboštva, naredba da se vjeruje (u) jednoga Boga.

2) وَبِالْوَالِدَيْن إحْسَانًا - Činiti dobročinstvo roditeljima.

3) وَلاَ تَقْتُلوُا أوْلاَدَكُمْ مِنْ إمْلاَقٍ - Zabrana čedomorstva.

4) وَلاَ تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ - Zabrana bluda/zinaluka/nemorala.

5) تَحْريِمُ الْقَتْلِ - Nepovredivost života (zabrana ubijanja).

6) رِعَايَةُ مَالِ الْيَتيِمِ - Voditi brigu o imetku siročadi.

7) إيِفَاءُ الْكَيْلِ وَالْميِزَانِ - Pravedno mjeriti i ne zakidati na vagi.

8) وَإذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى - Pravedno svjedočiti, pa makar to bilo i protiv rodbine.

9) وَبِعَهْدِ اللهِ أوْفُوا - Ispunjavati zavjet prema Bogu.

10) اِتِّبَاعُ صِرَاطِ اللهِ الْمُسْتَقِيمِ - Slijediti Božiji, Pravi Put.

Nakon što je objasnio ovih “Deset Božijih oporuka” tj. “Deset zapovijedi” na blizu pedeset stranica svoga komentara Kur’āna, Maḥmūd Šaltūt zaključuje da one postavljaju temelj vjerovanju u jedinost Božiju.

فَهذهِ الْوَصَايَا الْعَشْرُ تَضَعُ أسَاسَ الْعَقيِدَةِ فِي تَوْحيدِ اللهِ

Od poznatijih komentatora Kur’āna nakon rektora al-Azharskog univerziteta, Maḥmuda Šaltūta, spominjemo na prvom mjestu Šayẖa Muḥammada al-Gazālija (umro 1996.). On je autor, među ostalim djelima, i poznatog tematskog komentara Kur’āna (at-tafsīru al-mawḍū‘ī – التَّفْسيِرُ الْمَوْضُوعِيُّ), prva dva sveska na arapskom izišla su 1997. i 1999. godine. Usljed velikog interesa ovaj je komentar Kur’āna preveden i na engleski jezik i objavljen u prestižno opremljenom izdanju. Engleski prevodilac ovog al-Gazālījeva komentara, Ashur A. Shamis, ove ajete iz sure al-An‘ām (151 – 153.) preveo je na engleskom kako slijedi.

Say: Come, I will tell you what your Lord has ordained for you.

You should not take other gods besides Him.

Show kindness towards parents.

You should not kill your children for fear of destitution, because We provide for you and for them.

Avoid foul sins, overt and covert.

Do not kill a soul that God has forbidden to be killed, without the right justification to do so. This is what He urges you to do, so that you may understand.

You have no right to any of an orphan’s possesions, except what is required for his (her) own wellbeing, until he (she) comes of age.

Observe fairness and justice in weights and measures; We never burden a soul with more than it can bear.

Judge fairly and testify to the truth, even against your own kinsmen.

Be true to the covenant of God. This is what He urges you to do, so that you may take heed.

And, this is my path, a straight one. Follow it and do not follow other paths, for these shall lead you away from it. This is what He urges you to do, so that you may be fearful of God.

Al-Gazālī, dakle, slovima A, B, C... razvrstava naredbe/zabrane iz ova tri ajeta, kako bi tako označio “Deset zapovijedi” u Kur’ānu. On ih naziva al-waṣāyā al-‘ašr, kako su to obično učinili i mnogi drugi savremeni komentatori Kur’āna.

Tako, u svome djelu Ṣafwatu t-tafāsīr poznati mufassir Muḥammad ‘Ali aṣ-Ṣābūnī za ajete 151 – 153. iz sure al-An‘ām veli da sadrže Deset zapovijedi.

Aṣ-Ṣābūnī kaže:

وَذَكَرَ الْوَصَايَا الْعَشْرَ الّتِي إتَّفَقَتْ عَلَيْهَا الشَّرَائِعُ السَّمَاوِيَّةُ وَبِهَا سَعَادَةُ الْبَشَرِيَّةِ

“Svemogući Bog spominje Deset zapovijedi o kojima su saglasni svi nebeski vjerozakoni i na kojima se temelji sreća čovječanstva!”

Ovim aṣ-Ṣābūnī ukazuje da je temelj i srž svih Božijih objava (Tawrāta, Zabūra, Inḡīla, Kur’āna) ovih Deset zapovijedi.

U svakoj nebeskoj knjizi Deset zapovijedi čine srž vjerovanja i temeljna načela moralnog ponašanja. Kur’ān, kao posljednja Božija objava, sadrži Deset zapovijedi, sam Kur’ān je svojim sadržajem svojevrsna konačna potvrda i opečaćenje Deset zapovijedi.

Muhammed Hamidullah je, također, poznati islamski autor koji se bavio pitanjem Deset zapovijedi u islamu. U djelu Uvod u islam ovaj autor pronalazi Deset zapovijedi u suri al-Isrā (XVII: 23 – 28). Nakon navođenja ajeta Muhammed Hamidullah kaže:

“Ove zapovijedi, uporedive s onim što su date Mūsāu, ali obuhvatnije od njih, objavljene su Poslaniku za vrijeme mi‘rādža.”

Također, Hamidullah u svome dvotomnom djelu “Muhammed alejhisselam” iznosi slične tvrdnje o ovim zapovijedima.

I mnogi drugi savremeni komentatori Kur’āna pišu o Deset zapovijedi kao okosnici svih nebeskih vjera, islama među njima posebno. U svojim komentarima oni ukazuju na veliku važnost činjenice da sure al-An‘ām i al-Isrā donose Deset zapovijedi.

Ima, međutim, muslimanskih autoriteta koji imaju čak svoju verziju “Deset zapovijedi”!

Ḥasan al-Bannā (ubijen 1949.), osnivač organizacije al-Iẖwānu l-Muslimūn (“Muslimanska Braća”), izdiktirao je svojih “Deset zapovijedi” (al-waṣāyā al-‘ašru), a o tome su njegovi sljedbenici napisali duge komentare, ponekada čak i knjige.

Nakon prvog čitanja ovih al-Bannāovih Deset zapovijedi primjećuje se da je riječ o Deset pravila kojih se u svom svakodnevnom životu muslimani trebaju pridržavati. Također, imamo li u vidu činjenicu da je Ḥasan al-Bannā bio osnivač organizacije “Muslimanska braća” (osnovana u Kairu 1928. godine.) njegovih Deset zapovijedi moguće je smatrati posebnim islamskim kodeksom njegovih pristalica.

 Sve nama dostupne arapske verzije ovog kodeksa Ḥasana al-Bannāa donose sljedeće maksime:

قُمْ إِلَى الصَّلاَةِ مَتَى سَمِعْتَ النِّدَاءَ مَهْمَا تَكُنِ الظُّرُوفُ

“Pođi da klanjaš namaz kad čuješ poziv (ezan), ma kakve bile okolnosti!”

اُتْلُ الْقُرْآنَ أوْ طَالِعْ أوْ اِسْتَمِعْ أوِ اذْكُرِ اللَّهَ وَلاَ تَصْرِفْ جُزْءًا مِنْ وَقْتِكَ فِي غَيْرِ فَائِدَةٍ

“Uči Kur’ān, ili ga čitaj/istražuj ili slušaj kad ga drugi uči, ili spominji Boga! Nemoj traćiti beskorisno nijedan dio svoga vremena!”

اِجْتَهِدْ أنْ تَتَكَلَّمَ الْعَرَبِيَّةَ الْفُصْحَى فَإنَّ ذلِكَ مِنْ شَعَايِرِ الإسْلاَمِ

“Trudi se da govoriš književni arapski jezik, jer to spada u znakove islama!”

لاَ تُكَثِّرِ الْجَدَلَ فِي أىِّ شَأْنٍ مِنَ الشُّؤُنِ أيًّا كَانَ فَإنَّ الْمِرَاءَ لاَ يَأتِي بِخَيْرٍ

“Ne raspravljaj mnogo ni o čemu, ma šta bilo posrijedi, jer prepirka ne donosi dobro!”

لاَ تُكْثِرِ الضِّحْكَ فَإنَّ الْقَلْبَ الْمَوْصُولَ باللهِ سَاكِنٌ وَقُورٌ

“Ne smiji se mnogo, jer srce, koje je doprlo do Boga, smireno je i staloženo!”

لاَ تَمْزَحْ فإنَّ الأمَّةَ الْمُجَاهِدَةَ لاَ تَعْرِفُ إلاَّ الْجِدَّ

“Ne zbijaj šale, jer zajednica koja se bori i žrtvuje zna samo za ozbiljnost!”

لاَ تَرْفَعْ صَوْتَكَ أكْثَرَ مِمَّا يَحْتَاجُ إلَيْهِ السَّامِعُ فإنَّهُ رُعُونَةٌ وَإيذَاءٌ

“Ne podiži glas svoj iznad mjere potrebne da te čuje slušatelj, jer je to blesavo i uznemirava!”

إجْتَنِبْ غيبَةَ الأشْخَاصِ وَتَجْريِحَ الْهَيْآتِ وَلاَ تَتَكَلَّمْ إلاَّ بِخَيْرٍ

“Kloni se ogovaranja pojedinaca i vrijeđanja zajednica, i govori samo ono što je dobro!”

تَعَرَّفْ إلَى مَنْ تَلْقَاهُ مِنِ إخْوَانِكَ وَإنْ لَمْ يَطْلُبْ إلَيْكَ ذلِكَ فَإنَّ أسَاسَ دَعْوَتِنَا
الْحُبُّ وَالتَّعَارُفُ

“Predstavi se onome koga sretneš od svojih prijatelja, jer temelj našeg poziva/misije jeste druželjublje i međusobno upoznavanje!”

الْوَاجِبَاتُ أكْثَرُ مِنَ الأوْقَاتِ فَعَاونْ غَيْرَكَ عَلَى الاِنْتَفَاعِ بِوَقْتِهِ وَإنْ كَانَ لَكَ مُهِمَّةٌ فأوْجِزْ في قَضائِهَا

“Dužnosti je više negoli što imade vremena. Stoga, pomaži drugoga tako što ćeš se okoristiti njegovim vremenom, a akoli imadeš neku dužnost onda u njenom vršenju budi sažet i koncizan!”

Ḥasan al-Bannā je, kao što vidimo, koncipirao svojih Deset zapovijedi shodno svome tumačenju islama i s ciljem izrade jednog islamskog kodeksa pripravljenog za potrebe pokreta “Muslimanska Braća”. Ḥasan al-Bannā ne vezuje koncept svojih “Deset zapovijedi” za nekoji Kur’ānski ajet ili ajete. (On, naprosto, manirom lidera Muslimanske Braće posredstvom ovih pravila nastoji učiniti efikasnim operativni rad svojih aktivista i članstva.)

Recimo na kraju da veliki broj komentatora Kur’āna poseže za sintagmom Deset zapovijedi ističući, prije svega, vječne aspekte vjere u Boga koji se ovim zapovijedima naglašavaju. Tako Maḥmūd Šaltūt za ovih Deset zapovijedi ukratko kaže:

تِلْكَ الْمَبَادِئُ هِيَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقيِمُ بُعِثَ بِهِ مُحَمَّدٌ يُبَيِّنُهُ وَيَدْعُوا إلَيْهِ
كَمَا بُعِثَ بِهِ جَميِعُ الرُّسُلِ السَّابِقينَ

“Ova načela jesu Pravi Put. Muhammed je poslan da ovaj Put objašnjava i da njemu poziva, kao što su s tim ciljem poslani i svi prethodni Božiji poslanici!”

Izvori:

Al-Kitābu l-muqaddas ay kutubu l-‘ahdi l-qadīm ve l-‘ahdi l-ḡadīd, Cambridge, 1956.

Gazālī, Shaykh Muhammad Al-Gazālī, A Thematic Commentary on the Qur’an, izd. The International Institute of Islamic Thought, Herndon, 2000.

Hamidullah, Muhammed Hamidullah, Uvod u islam, Sarajevo, 1989.

Hamidullah, Muhammed Hamidullah, Muhammed a.s. (dva sveska, Život i Djelo), preveo s francuskog Nerkez Smailagić, Zagreb, 1978.

Leksikon ikonografije, liturgike i simbolike zapadnog kršćanstva, uredio Anđelko Badurina, Zagreb, Zagreb, 1985.

Maḥmūd Šaltūt, Tefsiru l-qur’āni l-karim (al-aḡzā al-‘ašara al-’ūlā), Kairo, 1981. (osmo izdanje).

Abdu l-‘Aẓim Ibrāhīm al-Mat‘anī, al-Waṣayā al-‘Ašru Li l-imām aš-Šahīd Ḥasan al-Bannā, izdanje Dāru š-Šurūq, Kairo/Bejrut, 1976.

Ṣābūnī, Muḥammad ‘Alī aṣ-Ṣābūnī, Ṣafwatu t-tafāsīr, Riyāḍ, 1980.