Za usvajanje rezolucije broj 2253 (2019) u Parlamentarnoj skupštini Savjeta Evrope 22. januara 2019. glasalo je 69 parlamentaraca, 14 protiv, i 8 je bilo suzdržanih. Nije zabilježeno da je delegacija Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine u Parlamentarnoj skupštini Savjeta Evrope učestvovala u bilo kojoj fazi donošenja ove rezolucije.

Parlamentarna skupština Savjeta Evrope usvojila je 22. januara 2019. rezoluciju broj 2253 (2019) naslovljenu „Kompatibilnost šeriatskog prava sa Evropskom konvencijom o ljudskim pravima: mogu li države članice Konvencije biti potpisnice „Kairske deklaracije“. Rezolucijom se ističe da je Šeriat nekompatibilan sa Evropskom konvencijom o ljudskim pravima. Također je iskazana zabrinutost da su tri članice Savjeta- Albanija, Azerbejdžan i Turska- potpisnice Kairske deklaracije o ljudskim pravima u Islamu iz 1990. te da bi te zemlje trebalo da se povuku is tog regionalnog dokumenta.

Rezoluciju je pripremio Odbor za pravne poslove i ljudska prava a izvjestilac odbora je bio Antonio Gutierrez iz Španije (grupa socijalisti, demokrate i zeleni). Za rezoluciju je glasalo 69 parlamentaraca ( dio grupacija narodnih stranaka (EPP), liberala i demokrata, ALDE), 14 parlamentaraca je bilo protiv (iz Turske i Azerbejdžana) a 8 je bilo suzdržano. Nije zabilježeno da je delegacija Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine u Parlamentarnoj skupštini Savjeta Evrope učestvovala u bilo kojoj fazi donošenja ove rezolucije.

Historijat Rezolucije

Postupak pred Parlamentarnom skupštinom Savjeta Evrope pokrenuo 27. januara 2016. godine g. Pieter Omtzigt (Holandija, EPP/CD) i 26 drugih potpisnika, većinom iste političke orijentacije.

U prijedlogu za pokretanje postupka se tražilo da Parlamentarna skupština Savjeta Evrope istraži kompatibilnost šeriatskog prava, uključujući njegovu neformalnu primjenu sa Evropskom konvencijom o ljudskim pravima i implikacije za države članice koje su pristupile Kairskoj deklaraciji o ljudskim pravima u Islamu.

U vrijeme kada je ova incijativa pokrenuta, pred Evropskim sudom za ljudska prava raspravljan je slučaj o primjeni šeriatskog personalnog prava u jednoj članici Savjeta Evrope - Grčkoj. To je slučaj Molla Sali protiv Grčke, aplikacija br. 20452/14 podnijet Sudu 5.marta 2014. godine. Na taj način, dva tijela Savjeta Evrope- Parlamentarna skupština i Evropski sud za ljudska prava bavila su se gotovo istovremeno istim pitanjem- šeriatskim pravom u evropskom kontekstu.

Evropski sud za ljudska prava donio je 19. decembra 2018. presudu u slučaju Molla Sali protiv Grčke kojom je prihvaćena opciona primjena šeriatskog statusnog prava za muslimansku manjinu u Zapadnoj Trakiji (Grčka). Parlamentarna skupština Savjeta Evrope usvojila je svoju rezoluciju mjesec dana kasnije - 22. januara 2019. Time je okončan dvogodišnji rad na pripremanju izvještaja i izradi nacrta rezolucije. U tom postupku prvo je za izvjestioca bio određen g. Meritxel Mateu (ALDE) a kasnije ga je zamijenio g. Antonio Gutierrez.

U toku utvrđivanja činjenica nadležni Odbor za pravna pitanja i ljudska prava je pozvao nekoliko evropskih stručnjaka za šeriatsko pravo i ljudska prava i saslušao ih. To su bili: professor Ruud Peters (Univerzitet u Amsterdamu), professor Mathias Rohe (Univerzitet Erlangen), g. Konstantinos Tsitselikis (Univerzitet Makedonija, Thessaloniki). g. Machteld Zee, politolog i pravnik, te profesorica Mona Siddiqui (Univerzitet Edinburgh). Nakon toga je pripremeljen nacrt rezolucije i memorandum objašnjenja.

Rezolucija

Rezolucija ima 14 tačaka a iza nje slijedi memorandum objašnjenja od 13 stranica. Rezolucija se ne bavi Šeriatom i Evropskom konvencijom na apstraktan način već razmatra kompatibilnost između istovremenog pripadanja Kairskoj konvencije o ljudskim pravima u Islamu i Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima.

Kairska deklaracija o ljudskim pravima je usvojena 5. avgusta 1990. na Konferenciji ministara vanjskih poslova Organizacije islamske konferencije (OIC). (Prevod tog dokumenta na bosanski jezik dao je potpisnik ovih redova i objavio u Glasniku Rijaseta Islamske zajednice br. 6/1991, str. 784-790.)

U svojim kvalifikacijama Šeriata, rezolucija se poziva na presudu u slučaju Refah partisi i drugi protiv Turske koju je donio Evropski sud za ljudska prava 31. jula 2001. godine i 13. februara 2003. godine ( aplikacija br. 41340/98). U ovoj presudi se kaže „institucije šeriatskog prava i teokratski režim nisu kompatibilni sa zahtjevima jednog demokratskog društva“. (Ova presuda bila je predmetom naučne kritike.)

Rezolucijom se zamjera Kairskoj deklaraciji o ljudskim pravima u Islamu da je više religijski nego pravni dokument, da nije pomirila Islam sa univerzalnim ljudskim pravima te da je koristila šeriatsko pravo kao jedini referentni izvor. Rezolucija posebno navodi da su šeriatski propisi o razvodu i naslijeđu nespojivi sa Evropskom konvencijom. Također se navodi duga lista ljudskih prava s kojim je Šeriat navodno nekompatibilan. To su: pravo na život, zabrane mučenja i ponižavajućeg postupanja, pravo na pošteno suđenje, pravo na poštovanje privatnog i porodičnog života, sloboda religije (zbog nepriznanja prava muslimana na promjenu religije), zaštita imovine i zabrana smrtne kazne.

U memorandumu objašnjenja (paragraf 29) se kaže da stav Suda da je šeriatsko pravo nekompatibilno sa Konvencijom ne znači da postoji apsolutna inkompatibilnost Konvencije i Islama pošto je sud priznao da je religija „ jedan od najvitalnijih elemenata koji čine identitet vjernika i njihovu koncepciju života“. Također, kaže se, da relativno čvrsta pozicija Suda ne znači odbacivanje svih elemenata Šeriata ili Islama kao cjeline ali da postoje strukturalne nekompatibilnosti između Islama i Konvencije, koje, što se tiče Šeriata, su nekada apsolutne, a nekada relativne.

Rezolucijom se traži od tri članice Savjeta Evrope - Albanije, Azerbejdžana i Turske- te država koje imaju status partnera za demokratiju- Jordan, Kirgizstan, Maroko i Palestinski nacionalni savjet- da razmotre povlačenje iz Kairske deklaracije.

Rezolucijom se, također, traži od grčkih vlasti da ukinu primjenu šeriatskog personalnog prava za muslimansku manjinu u Zapadnoj Trakiji, te izražava zabrinutost zbog „sudskih“ aktivnosti šeriatskih savjeta u Ujedinjenom Kraljevstvu. Traži se da ovi savjeti funkcionišu u okvirima zakona te da se sa prije ili istovremeno sa vjerskim ceremonijama sklapanja braka mora izvršiti njihova civilna registracija (Ovo je faktički situacija koju imamo u BiH.)

Također se ističe da je Parlamentarna skupština svjesna djelovanja neformalnih islamskih sudova u drugim državama članicama Savjeta Evrope. U memorandumu objašnjenja se govori o francuskoj teritoriji Mayotte u blizini Madagaskara te Ruskoj Federaciji, zbog primjene šeriata i adata u Čečeniji.

Ovo je do sada najoštriji stav koji je Savjet Evrope usvojio, a tiče se pitanja kompatibilnosti šeriatskog prava i Evropske konvencije o ljudskim pravima. Doduše, svi mostovi nisu prekinuti, jer se govori o dvije vrste nekompatibilnosti: apsolutnoj, koja je neotklonjiva, i relativnoj, koja je otklonjiva. U zaključku memoranduma objašnjenja ima više optimizma kada se kaže:

„Treba se truditi da pomirimo različite pozicije i izgradimo mostove razumijevanja između Šeriata i Konvencije, uz prethodni uslov prihvatanja da je Konvencija kao međunarodni dokumenat obavezujuća za sve članice Savjeta Evrope, dok je Kairska deklaracija politički, neobavezujući dokumenat.“

Ocjena rezolucije i njena percepcija

Pri ocjeni ove rezolucije može se reći da je njen ton veoma oštar, da je u pogledu poređenja dva prava - šeriatskog i evropskog - ekskluzivna i da po tome odudara od tonova koji se mogu naći u komparativnom pravu. U memorandumu objašnjenja, pri razmatranju izvora i karaktera Šeriata, koriste se uglavnom evropski, a samo jedan muslimanski autor sa francuskog jezičkog područja. Izostala su oslanjanja na reformističke muslimanske autore i poznata imena savremene nauke šeriatskog prava.

Rezolucijom se šalje poruka muslimanima u Evropi da je njihov pravni status jurisdikcija civilnog prava a da Šeriat može da bude religijski i moralni kodeks, za što su se neki muslimanski autori već opredijelili, uključujući i autora ovog teksta. Također se ovim ističe da evropsko pravo ljudskih prava ima primat nad religijskim pravom.

Fenomen istovremenog prihvatanja dokumenta ljudskih prava sačinjenih na osnovu različitih kulturnih podloga nije masovan među članicama Savjeta Evrope (tri države). Također, primjena šeriatskog personalnog prava u ovim zemljama je ili ostatak prošlosti (Zapadna Trakija, ostrvo Mayotte) ili „pravde zasnovana na zajednici“ (Ujedinjeno Kraljevstvo). Čudno je da je ovaj manjinski fenomen privukao pažnju Parlamentarne skupštine Savjeta Evrope i takvu oštru reakciju.

Ono što posebno zabrinjava jeste percepcija ove rezolucije u nekim krugovima koji se bave ljudskim pravima. Kao primjer ćemo navesti European Centre for Law and Justice (ECLJ), međunarodnu nevladinu organizaciju koja ima savjetodavni status pri OUN. Na web stranici ove organizacije https://eclj.org/ vođena je kampanja za usvajanje ove rezolucije i objavljen osvrt na usvojenu rezoluciju pod naslovom „Showdown: Sharia and Human Rights“ (Konačni obračun: Šeriat i ljudska prava) čiji je autor Nicholas Bauer. Tekst odiše konfrontacijskim duhom, a neki od međunaslova su: „Dva nepomirljiva pravna sistema“, „Religija potpuno strana ljudskim pravima“, „Deficit pozitivističkog pristupa u bavljenju islamom“, „Treba li se Evropa boriti protiv islama?“ itd.

Prema ovom autoru postoji esencijalna suprotnost islama i ljudskih prava. On kaže da je Islam suprotan Evropskoj konvenciji i da bi tražiti od muslimana da je poštuju bilo jednako tražiti od njih da budu „manje muslimani“. Posebno zabrinjavajući je zaključak ovog autora:

„Ako su, kao što izvještaj o šeriatskom pravu pokazuje, elementi suštinski za islam suprotni Evropskoj konvenciji, šta treba učiniti sa muslimanima koji žive u Evropi u velikom broju? Kakve konsekvence Države članice treba da izvuku iz ovog posmatranja, posebno u pogledu njihovih odnosa sa islamom ili njihove useljeničke politike? Radi izbjegavanja otvaranja ovih debata zakašnjele operacije odgađaju ili pokušavaju da spriječe svaku diskusiju o izvještaju o šeriatskom pravu“.

Glavna linija ovog teksta jeste simplifikacija i izjednačavanje: Kairska deklaracija jednako je šeriatsko pravo - jednako je Islam - jednako je muslimani. Kairska deklaracija je jedan pokušaj kodifikovanja ljudskih prava u Islamu, ona je izraz razumijevanja ovog pitanja o kojem su države članice OIC postigle konsenzus u jednom vremenu. Ovaj dokumenat ne može se izjednačiti sa cjelokupnom islamskom pravnom tradicijom niti se onda taj normativni korpus može dovesti u vezu sa sudbinom muslimana u Evropi.

Razmišljanja kao što je navedeno, pokazuju kako rezolucija Savjeta Evrope br. 2253 (2019) može da dobije dimenzije koje daleko prelaze okvire kompatibilnosti dva dokumenta. To može da se percipira kao odnos jedne univerzalne vjere i jedne kulture. To veliko pitanje nalazi se u idejnoj pozadini ove rezolucije Parlamentarne skupštine Savjeta Evrope.

Možemo zaključiti da je ova rezolucija problematična najmanje iz nekoliko razloga jer:

(1) Predstavlja politički dokumenat kojim se konstatuje da načela Islama nisu kompatibilna s ljudskim pravima. Kada je jednom usvojena ova rezolucija će biti korištena kao presedan i osnov za pravno obavezujuće odluke;

(2) Usvojena je uz podršku i liberala i konzervativaca te se ne može shvatiti kao akt desničarskog anti-islamskog diskursa u Evropi;

(3) Usvojilo ju je tijelo koje se zalaže za poštivanje razlika ali nije uvažena potreba interkulturnog shvatanja i opravdavanja ljudskih prava;

(4)  Date su kvalifikacije o islamskom učenju a da nisu konsultovani muslimanski autori ni zajednice što govori o preživjelom mentalitetu koji ne dozvoljava da muslimani govore u svoje ime već da moraju biti predstavljeni.

Činjenica da je usvajanje ove rezolucije prošlo bez odjeka u BiH govori nam da često vodimo dijalog sa samim sobom o Islamu i Evropi ali da relevantnost tog dijaloga, sudeći po ovoj rezoluciji, ne prelazi granični prelaz Izačić. Ova rezolucija je alarm za islamske institucije i intelektualce u BiH koji ih podsjeća da je nužno da prate procese u evropskim institucijama i pokušaju da utječu na njih, jer se radi o pitanjima koja će uticati na sudbinu Islama i muslimana na starom kontinentu.

Prije nekoliko dana mediji su izvijestili da je u Londonu na aukciji u kući Sotheby prva fotografija Mekke iz 1888. godine prodata za 212.000 funti. Fotografiju je sačinio holandski orijentalista Christiaan Snouck-Hurgronje, koji je nakon formalnog primanja islama, boravio u svetom gradu više od pet mjeseci. Tada je sačinio brojne fotografije svakodnevnog života u Mekki i po prvi put načinio zvučni zapis učenja Kur’ana. Ova vijest bila je povod da se brojni autori osvrnu na ovu ličnost i uopšte orijentalizam 19. i 20. vijeka.

Ko je Snouck-Hugronje?

Enciklopedije ga opisuju kao profesora, kolonijalnog službenika i pionira u zapadnom izučavanju islama. Rođen je 8. februara 1857 u Oosterhoutu (Holandija) a umro 26. juna 1936. godine u Leidenu. Rođen je u porodici protestantskog misionara. Njegov otac napisao je 1824. godine knjigu o islamu. U Leidenu je studirao i diplomirao teologiju, a nakon toga se okrenuo izučavanju semitskih jezika. Specijalizovao se u arapskom jeziku i islamu. Doktorirao je na temu hadža.

Nakon završenih studija u Leidenu privatno je studirao kod njemačkog orijentaliste Theodoora Noldeke-a. Bio je prijatelj sa mađarskim orijentalistom Ignacom Goldziherom. Godine 1884. dobio je stipendiju holandske vlade da boravi u Džeddi. Tamo se upoznao sa indonezijskim uglednicima, koje je koristio kao svoje informante o ulemi iz tog kraja svijeta, a koja se nalazila u Hidžazu. U Džeddi je formalno primio islam 1885. godine, osunnetio se, uzeo ime Abdul Gaffar, i bio pozvan od osmanskog namjesnika Hidžaza da posjeti Mekku. O tome je napisao prijatelju Goldziheru: „Ako se neko ne predstavi kao musliman, to je nemoguće (da ode u Mekku-op.a.)“.

U Mekki je načinio fotografije i skupio materijal za knjigu Mekka u dva toma (1888-1889), koja je bila predmet aukcije. Pri izradi knjige pomogao mu je jedan indonezijski alim, ali Snouck-Hurgronje to nije spomenuo u knjizi. Mekku je morao hitno napustiti, nakon pet mjeseci boravka, pošto su Francuzi proširili glasine da je došao da sakuplja starine.

Godine 1889. napustio je Holandiju i otputovao za Indoneziju, koja je bila pod kolonijalnom vlašću njegove domovine. Narednih 16 godina proveo je u različitim dijelovima Indonezije predajući arapski jezik, izučavajući lokalne običaje, pišući i savjetujući kolonijalnu vlast. U Indoneziji se predstavljao kao musliman i bio uvažavan od lokalnog muslimanskog stanovništva. Oslovljavan je kao „hadži Abdul Gaffar“, „muftija“ i „šejhu-l-islam iz Batavije“.

Godine 1906. vratio se u Holandiju i započeo predavati arapski jezik i islamske institucije na Univerzitetu Leiden. Tu je ostao do svoje smrti, nastavljajući i dalje da savjetuje holandsku vladu.

 Pogledi na islam

Snouck-Hurgronje je bio tipični evropski orijentalista kolonijalnog perioda. Negirao je Kur’an kao objavljenu riječ, bio sumnjičav prema Hadisu, šeriatsko pravo je smatrao srednjevjekovnim. Kao savjetnik kolonijalnih vlasti u Indoneziji, posebno u Ačehu, smatrao je da treba eleminisati političku ulogu islama kao ideje koja je inspirisala otpor kolonijalizmu. Smatrao je da islamski obredi treba da budu dopušteni, običaji poštovani, a ulema treba da se bavi Budućim svijetom. Ali je, takođe, smatrao da treba silom skršiti svaku vezu između islama i otpora. Religiju treba odvojiti od bilo kakvih društvenih implikacija. Taj cilj je nazvao „mentalnom aneksijom“ indonezijskih muslimana. Takođe je smatrao da treba smanjiti broj hadžija iz Indonezije, jer je uočio da se ove hadžije na svome putu upoznaju sa idejama panislamizma i onda „loše“ utječu na domaće stanovništvo.

U vremenu koje je proteklo od smrti Snouck-Hurgronje-a do danas orijentalne studije su se mnogo promijenile i postale kritične prema svojim vlastitim izvorima i naslijeđu. To se posebno može vidjeti na publikacijama koje dolaze iz Leidena- grada u kome je Snouck-Hurgonje 30 godina predavao. I pored toga trenda, postoje i dalje orijentalisti koji služe kao savjetnici nosiocima neo-imperijalne politike u muslimanskom svijetu i koji iscrtavaju nove karte ovog svijeta. Ostaju, takođe, i dalje pitanja odnosa islama, društva i politike da se rješavaju u naše doba kao što je to činio holandski profesor i politički savjetnik.

Dana 15. marta ove godine, 28-godišnji Australac, bijeli suprematista, ubio je u dvije džamije u Christchurchu i Linwoodu, Novi Zelanad, više od pedeset muslimana, a isto toliko ranio. Ubica je prethodno na web postavio svoj manifest dug 74 stranice u kome je govorio o imigrantskoj i muslimanskoj opasnosti. Njegovo inspirisanje srpskim nacionalistima je takođe bilo vidljivo. U dubokom šoku koji je pogodio ovu mirnu i udaljenu zemlju ostalo je zapamćeno držanje premijerke Novog Zelanda- Jacinde Ardern.

Premijerka je odmah napad okarakterisala kao teroristički čin. Izjavila je: „Mi nismo izabrani za metu ovog čina nasilja zato što podržavamo rasizam ili zato što smo enklava ekstremizma. Mi smo izabrani zbog činjenice da nismo nijedno od toga. Zato što mi predstavljamo raznolikost, ljubaznost, samilost, dom za onoga ko dijeli naše vrijednosti, utočište za one koji ga trebaju“.

Gospođa Ardern je zatim preduzela nekoliko poteza. Prvo, odbila je da izgovori ime napadača. „Umjesto toga“, rekla je, „izgovorićemo imena onih čije je živote on uzeo“. Drugo, odmah je najavila donošenje zakona koji će zabraniti posjedovanje vrsta oružja koje je korišteno u napadu. Treće, sa mahramom na glavi pojavila se među novozelandskom muslimanskom zajednicom, Time je poslala poruku: „Vi ste naši“. Na kraju, najavila je da će Novi Zeland od 2020. godine umjesto dosadašnjih 1000 imigranata primati 1500 godišnje.

 Profil državnika

Ovakvo držanje naišlo je na odobravanje u različitim krajevima svijeta - od Balkana do metropola svijeta. Mnogi su se zainteresovali za životnu priču ove hrabre i poštene žene.

Jacinda Ardern rođena je 26. jula 1980. godine u Hamiltonu, NZ. Odgojena je kao mormonka. U srednjoj školi je pokazala interes za društvena pitanja. Godine 2008. kada je imala 28 godina izabrana je u Parlament Novog Zelanda iz redova Laburističke partije. Godine 2005. napustila je Mormonsku zajednicu ili Crkvu Isusa Krista svetaca posljednjih dana, kako se ona zvanično zove. Nakon toga sebe opisuje kao agnostika. Izjavila je: „Mislim da ljude treba pustiti da slobodno izaberu svoja uvjerenja i da ne budu progonjeni zbog njih, bez obzira da li je riječ o ateistima ili tvrdokornim pripadnicima crkve“. U svom političkom radu je naglašavala pitanje djece, siromaštva i porodiljskog odsustva. Govorila je da je vrijeme da kapitalizam dobije ljudsko lice.

Predsjednica vlade Novog Zelanda postala je u jesen 2017. godine. Treća je po redu žena na poziciji predsjednika vlade ove zemlje. Druga je u svijetu žena koja se porodila u vrijeme trajanja premijerskog mandata (prva je bila Benazir Bhutto). Nakon šest sedmica porodiljskog odsustva vratila se na premijerski posao. Žestoko je kritikovala poslodavce ( kojih je i kod nas veliki broj) koji pitaju zaposlenice da li planiraju imati djecu, tako da ta okolnost utječe na njihov radni status. Prva je žena šef države ili vlade koja je na zasjedanje Generalne skupštine OUN donijela svoju tri mjeseca staru bebu Neve Te Aroha Ardern Gayford.

Državničko postupanje gospođe Ardern pomoglo je muslimanskoj zajednici Novog Zelanda da se lakše suoči sa teškim gubitkom. Kada čitamo biografiju Jacinde Ardern bude nam jasno zašto na Balkanu rijetko imamo državnike, a više političare, koji su neuvjerljivi i kada se izjašnjavaju i o najtežim tragedijama. Državnički potezi premijerke Novog Zelanda, koja je rođena 1980. godine, već su joj osigurali mjesto u Enciklopediji Britannica. S druge strane, višedecenijsko političko djelovanje bez uvjerljivosti historija može zabilježiti, ali neće cijeniti. Gospođa Ardern, kao premijerka jedne relativno male zemlje, postala je planetarno poznata na osnovu nekoliko državničkih poteza. To je pokazalo da svjetski ugled nije rezervisan samo za lidere velikih sila. To može biti model i za političare malih zemalja koji žele postati državnici.

Nedavna agencijska vijest je glasila:

„ Njemački Ured za migracije objavio je detaljni izvještaj u vezi sa migracijama, odnosno useljavanjem i iseljavanjem iz Njemačke tokom 2016. i 2017. godine.

Prema dostupnim podacima, u 2016. godini, 24.010 ljudi iz Bosne i Hercegovine doselilo je u Njemačku, dok je tokom 2017. godine Bosnu i Hercegovinu napustilo 26.112 ljudi, te bolju budućnost potražilo u Njemačkoj (BNTV).

Kakva bi trebala biti reakcija bosanskohrecegovačke države na ovu vijest? Možda bi naši državnici mogli nešto naučiti iz Ibn Haldunove Mukaddime. U njoj se govori o sličnom slučaju u predislamskoj Perziji. Taj odlomak iz Mukaddime navodimo prema prijevodu Muhameda ef. Tufe, koji je skrenuo pažnju na ovaj odlomak i citirao u jednom svom neobjavljenom radu. Tekst donosimo u izvornom obliku. (Uporedi, Ibn Haldun, Muqaddima, preveo Teufik Muftić, Sarajevo, El-Kalem, 2007, vol. I, str.470-471.)

Šta kaže Ibn Haldun?

Ovaj veliki učenjak kaže.

‘’Znadni da činjenje nasilja svijetu u njihovim kapitalima dovodi do nehaja za stjecanje tih kapitala, jer će oni vidjeti da će im na koncu iz ruku otići ono što su stekli, neće imati volje za radom, pa će izgubiti volju i nadu u onolikoj mjeri u kolikoj budu napadani i ukoliko se bude na njih nasrtalo. Što se bude više na njih nasrtalo, sve će oni više gubiti volju za radom, a u manjem slučaju manje će se i volja gubiti. Kad ljudi ne budu radili i trgovali, zavladaće oskudica i nestašica, a tako isto i strah, pa će nastati bježanje i seljenje iz toga mjesta, a iza toga nastupa rasulo i pustoš.

Pogledaj šta o tome priča Mesudija o perzijskom vrhovnom svećeniku za vrijeme vladavine Behrama sina Behramovog, te kako je na jedan vrlo fin način odvratio svoga vladara od nasilja sa jednim mudrim primjerom. Vladar je jedne prilike čuo kako jejne hukću, pa je tražio od vrhovnog svećenika da mu rastumači šta one razgovaraju. On mu je na to pitanje ovako odgovorio: Jedan muški prosi jednu žensku, a ona mu u ime mehra traži 20 porušenih sela, i on joj na to kaže: To je vrlo lahka stvar i još ti mogu sigurno reći da ti mogu dati i 1000 porušenih sela, samo ako bude Bahram i dalje vladao.

Behram je odmah razumio šta svećenik sa tim kani, pa ga je pozvao da mu nasamo kaže šta je kanio sa svojom izjavom. Tom prilikom rekao mu je vrhovni vjerski starješina ovako: ‘’ Dragi Care! Kako god vladanje ne može biti bez zakona tako isto i zakon je potreban vladarima ( sa tim je htio reći da je potrebna vladavina, pa da se zakon može vršiti). Tako isto vladavini trebaju ljudi, a ljudima novci. Novca nema bez napretka, a napretka nema bez pravde. Pravda je mjera koju je Bog postavio među ljudima, a vladar je njezin nadziratelj. Ti si, Care, zemlju oteo od onih koji su je obrađivali i danak plaćali, pa si je predao svojoj kamarili, koja ništa ne radi samo ljenčari. Od njih se nije ni danak uzimao nego im se kroz prste gledalo. Tako je država došla u deficit, a porezi su se navalili na one koji su još ostali zemlju da obrađuju, a nijesu bili u Tvojoj milosti. Oni nisu mogli tako poreze plaćati, pa su se raselili ili su obrađivali mali dio zemlje samo zato da ne plaćaju tolike poreze. Tako je ostala mnoga zemlja neobrađena, a i prihodi su podbacili, vojska i narod je upropašten, a strane države su počele na nas vrebati, jer su znale da su presahli državni prihodi pomoću kojih se može vladati’’.

Kad je ovo sve Car čuo i razumio, odmah je počeo nastojati da stvar ispravi, pa je zemlju odmah povratio starosjediocima, a oni su počeli zdušno zemlju obrađivati i porez plaćati, pa je tako zemlja kultivirana, a državne blagajne bile su pune novca, gradovi su popravljeni, a vojska osnažena u tolikoj mjeri da su neprijatelji izgubili svu nadu u uspjeh, a vladar je sam počeo sobom državne poslove nadzirati i voditi, da je u državi nastalo blagostanje i zavladao potpuni red“.

Ima li ko da posluša Ibn Halduna?

Vidjeli smo kako je vladar stare Perzije riješio pitanje iseljavanaja svog naroda. Slučaj stare Perzije i današnje BiH nije istovijetan, ali mnogi elementi savjeta koji je veliki svećenik dao vladaru Behramu i dalje su relevantni. Posebno je riječ o konceptu nazvanom „krug pravde“, koji čini pravedni vladar, poštena administracija, vojska, trgovci, zanatlije i poljoprivrednici i sigurnost svih koju pruža pravedni vladar. Kada se izađe iz tog kruga onda nastupa propast, a naselja ostaju prazna.

Rat u Siriji pokrenuo je masu stanovništva. Izbjeglice i interno raseljene osobe broje se na milione. Ono što privlači pažnju u vijestima iz ove zemlje jeste i kretanje grupa koje su tokom 19. vijeka našle utočište u ovoj zemlji, tada dijelu Osmanske Države. Dvije takve grupe privukle su pažnju medija: Kritski muslimani i sirijski Čerkezi.
O Kritskim muslimanima ovaj autor je već pisao (Oslobođenje, 25. august 2018). Na ovom mjestu samo da ponovimo da su muslimani sa ostrva Krit (Girit) napustili svoju domovinu u dva velika talasa: nakon grčko-turskog rata 1897. godine i Lozanskog ugovora 1923, koji je predvidio obaveznu razmjenu stanovništva (mubadele) između Grčke i Turske. Dio Kritskih muslimana naselio se na obali današnje Sirije oko mjesta Al-Hamidijja. Pored toga naselili su se u Libanu, Libiji, Egiptu i drugim sredozemnim zemljama. Kada je počeo rat u Siriji, neki su se vratili na Krit, iznenadivši tamošnje Grke da još dobro govore kritski dijalekt grčkog jezika.
Druga ovakva grupa bili su Čerkezi. Oni su se u Siriji naselili nakon što su stotinu godina pružali otpor ruskom prodoru prema Crnom moru (1763-1863). U završnici tog posljenjeg rata prema Čerkezima su učinjeni brojni zločini, koje neki autori nazivaju i genocidom. Godine 1863. između 600 000 i 750 000 Čerkeza uspjelo se ukracati na bordove i prijeći na osmansku starnu Crnog mora.
Osmanske vlasti su naselile Čerkeze u širokom luku od Balkana (Kosovo) do Sirije. Kada je bila izgrađena Hidžaska željeznica, Čerkezi su bili angažovani, kao borbeni narod, da je čuvaju. U Jordanu služe kao kraljevska garda. Najvažniji centar Čerkeza u Siriji postao je grad Al-Qunaitra na Golanskoj visoravni. U ratu 1967. Izraelci su zauzeli Golansku visoravan tako da se veliki dio sirijskih Čerkeza zaputio u druge krajeve Sirije. A onda je došla 2011. i narodni bunt protiv sirijskog režima koji se pretvorio u nekoliko ratova unutar jednog rata. Sirijski Čerkezi su se opet pokrenuli.

Pravne kulture i njihove promjene

U terminologiji sociologa prava, pravna kultura označava „koncepcije, percepcije i stavove prema pravu i njegovoj primjeni“. Pravna kultura se dijeli na unutrašnju (stavovi članova pravne profesije) i vanjsku (stavovi opšte publike). Postoje nacionalne pravne i regionalne pravne kulture.
U nauci komparativnog prava smatra se da u Evropi postoje dvije velike pravne kulture- kultura engleskog Opšteg prava (Common law) i kultura evropskog kontinentalnog prava (germanska i romanska porodica). U skorije vrijeme se govori da je preživjela i treća velika kultura- bivših socijalističkih država i pored činjenice da je socijalizam kao sistem nestao u Evropi. Sa evropskim integracijama počeo je proces izgradnje harmonizovane evropske pravne kulture.

Promjene u pravnoj kulturi vrše se na dva načina: putem pravnih transfera (prenošenje pravnih instituta iz jednog u drugi kulturni kontekst) i putem migracija. Migranti u nova društva donose svoja pravna shvatanja ali i dolaze pod uticaj shvatanja nove sredine u kojoj su se nastanili. U Evropi danas ima dvije vrste imigranata: imigranti iz Azije i Afrike, među kojima značajan dio čine muslimani, i „Euro-imigranti“, odnosno Istočni Evropljani koji su se nakon proširenja Evropske Unije, zaputili u Zapadnu Evropu, zbog posla i boljeg života.