U Preporodu od 15. juna 2015. našoj kulturnoj i naučnoj javnosti predstavili smo sarajevskog umjetnika, pisca i kaligrafa, derviša Mustafu Mevleviju, čiji se devedeseti prijepis Kur’ana iz 1075. (1664-65) godine čuva u Biblioteci kralja Abdulaziza u Medini. U ovoj biblioteci čuva se jedan, još stariji, mushaf koji je 1044. (1634-35) godine prepisao Muhamed Zeki, učenik nekog Erneb-zadea (Zečevića). U nastavku ovoga rada pokušat ćemo rasvijetliti ličnost ovoga zaboravljenog Bošnjaka, koji se, između ostalog, uspješno bavio i kaligrafijom.

Ko je Muhamed Zeki?

Još davne, 1934. godine, rahmetli Mehmed Handžić je u jednom svom radu napisao: „Na polju zoologije imademo jednog predstavnika o kome su nam podaci sasvim oskudni. Taj naš predstavnik na polju zoologije je neki Muhamed Bošnjak, koji je sa arapskog na turski jezik preveo djelo Hajatu-l-hajevan od poznatog arapskog učenjaka el-Demirije (Vidi: M. Handžić, Književni rad, Sarajevo, 1934, str. 104).

U našem radu „Potomci ogranka bosanskih Kaimija u Tunisu – rođaci šejha Hasana Kaimije“ (Vidi opširnije: Takvim za 2015., str. 261-270), mi smo ovoga Muhameda Bošnjaka identificirali kao bližeg rođaka (starijeg brata ili amidžu) šejha Hasana Kaimije i rodočelnika ogranka bosanskih Kaimija u Tunisu. Podatke o njemu pronašli smo u biografiji šejha hadži Ismaila Safaihija (1853-1918), plodnog pisca, profesora univerziteta Zejtuna, vrhovnog kadije hanefijskog mezheba u Tunisu i vođe otpora protiv francuskog kolonijalizma, gdje se kao njegov daleki predak navodi Muhamed Kaimi Bosnevi, poznatiji pod nadimcima: Muhamed Bošnjak i Muhamed Zeki (Vidi: Muḥammad Maḥfūẓ, Tarāǧim al-mu’allifīn al-tūnisiyyīn, Bayrūt, 1982, str. 233). U spomenutom Leksikonu tuniskih pisaca kaže se da je Muhamed Kaimi Bosnevi, kao visoki službenik osmanske vlasti (min me’āmīr es-saltane el-osmāniyye), doselio u Tunis sredinom 11. stoljeća po Hidžri (oko 1640.), gdje je nepoznate godine i umro, ostavivši iza sebe dvojicu sinova: hadži Selmana i hadži Ismaila. Hadži Ismail je bio oženjen iz poznate tuniske porodice el-Kefīf, koja je, opet, bila u rodbinskoj vezi s berberskom dinastijom Hafsida (Benu Hafs), čiji su preci, gotovo, tri i pol stoljeća (1229-1574) vladali Tunisom, istočnim Alžirom i Tripolitanijom. Hadži Ismailov sin Hasan bio je oženjen kćerkom Hamude Boǧazlije iz ugledne turske porodice koja je u Tunis doselila sa Bosfora. Hasan je imao tri sina: Muhameda Hamdu (kome je ime dao po svome djedu Muhamedu Bošnjaku), Saliha i Hamudu, čiji brojni potomci i danas žive u Tunisu, Alžiru i Maroku.

Iz Muhamedovih nadimaka Kaimi i Bosnevi, vidi se da je rođen u Bosni i da vodi porijeklo iz porodice Kaimija. U nedostatku podataka o njegovom školovanju, može se pretpostaviti da je osnovno obrazovanje stekao u Bosni (najvjerovatnije u Sarajevu), a visoko u Istanbulu i Kairu. Gdje i na kojem položaju je bio prije dolaska u Tunis, iz nama dostupnih izvora nismo mogli utvrditi. Ponajprije bi to mogao biti neki položaj u Egiptu, gdje je u ono doba sa svojim brojnim svitama namjesnikovalo više Bošnjaka. Na to upućuje i činjenica da je Handžić otuda i donio prvu informaciju o njemu.

Muhamed Zeki kao prevodilac

Muhamed Kaimi Bosnevi (odnosno Muhamed Bošnjak ili Muhamed Zeki) u naučnim krugovima poznat je kao prevodilac s arapskog na turski jezik jednog obimnog enciklopedijskog djela iz oblasti zoologije pod nazivom Hajatu-l-hajevan. To djelo na arapskom jeziku napisao je najpoznatiji arapski klasični zoolog Muhamed ibn Musa, Kemaluddin el-Demiri (1341-1405), profesor na univerzitetu el-Azher u Kairu. U njemu je alfabetskim redom obrađeno ukupno 1069 do tada poznatih životinja, od kojih je 931 spomenuta u Kur’anu i Hadisu. Postoje tri verzije ovoga djela: opširna (kubra), srednja (vusta) i skraćena (sugra). Naš Muhamed Zeki preveo je srednju verziju (vusta).

Djelo je bilo popularno i u našim krajevima. Tri opširne verzije nalaze se i u rukopisima Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu pod br. R-3845; R-339 i R-1421. Rukopis pod br. R-3845 prepisan je u 16. stoljeću, a uvakufio ga je darusseade Ahmed-aga 1064. (1653-54) godine za svoju medresu u Mostaru. Rukopis pod br. R-339 prepisan je 974. (1566) godine, a uvakufio ga je za svoje muške potomke sarajevski muftija Muhamed Šakir Muidović 1264. (1847) godine. Rukopis pod br. R-1421 prepisan je 977. (1570) godine. On je bio u vlasništvu muderrisa i imama Careve džamije u Sarajevu, Abdulkerima Miri-zadea, a nakon njegove smrti, 1112. (1703) godine prešao je u vlasništvo njegova sina šejha Ahmeda, ranije šejha i vaiza u džamiji Evlije Mehmeda na Dva mejdana u Istanbulu.

 Cijeli tekst u printanoom izdanju Preporoda od 1. jula

Mushaf Muhameda Zekija u Biblioteci kralja Abdulaziza u Medini