Industrijski gradić Avdiivka prije prve ruske invazije 2014. brojao je oko 30.000 stanovnika, od čega dvije trećine Ukrajinaca i jedna trećina Rusa, dok je 87% stanovnika govorilo ruski. Te 2014. godine njegovi stanovnici su se našli na samoj liniji fronte između proruskih separatista u Donbasu i oružanih snaga ukrajinske vlade. Prvobitno zauzet od strane proruskih separatista sredinom aprila, Avdiivku je u julu te godine oslobodila ukrajinska vojska, ali su sljedećih godina stanovnici sedmično bili izloženi napadima separatista iz oružja manjeg kalibra koja nisu bila zabranjena sporazumom Minsk II. Da bi spriječila konstantno teroriziranje grada ukrajinska vojska je u proljeće 2016. godine utvrdila svoje položaje u industrijskoj zoni na jugu grada, koja je do tada bila tampon zona prema 6 km udaljenom okupiranom Donjecku. S novih položaja Ukrajinci su mogli odvratiti i spriječiti napade separatista, što je u kratkom roku izazvalo novu rusku kampanju napada i bjesomučnih bombardovanja grada koja će trajati do februara 2017. godine. Avdiivka je već tada temeljito razorena, polovina stanovnika je natjerana u evakuaciju, a druga polovina je mjesecima živjela bez struje i pitke vode. Nakon što su u borbama izgubili dva značajna regionalna komandanta proruski separatisti su se morali povući, a ukrajinska vojska je izašla na važnu saobraćajnicu koja je Donjeck povezivala s okupiranim Horlivkom i Luganskom na sjever. Bila je to prva značajnija vojna pobjeda Ukrajinaca poslije 2014. godine. Kada je Rusija krenula u drugu invaziju Avdiivka je prvih dana i sedmica bila pod snažnim raketnim i artiljerijskim udarima, a posljednjih mjesec dana rata region Avdiivke je poprište žestokih granatiranja i napada ruskih okupatora kao dio njihovih nastojanja da, u moru poraza, ostvare uspjeh i probiju linije ukrajinske odbrane na frontu od Donjecka na sjever preko Toretska i Bakhmuta do Bilohirvke. Danas je grad potpuno uništen i u njemu živi jedva 2.500 ljudi. Većina dostupnih izvora je saglasna da je od 2014. godine u gradu poginulo više od 90 civila, od čega u ovoj drugoj ruskoj invaziji više od 60 ljudi. Ali grad, i nakon sedam godina na isturenoj liniji rata, uspijeva da opstane.
Projektilima na tržnicu
Dok završavam ovaj osvrt o ratu u Ukrajini, sustiže me vijest da su jutros (srijeda 12. oktobar) ruske okupacione snage ili njihove marionete iz tzv. "donjecke narodne republike", ispalile projektile na tržnicu u mjestu Avdiivka, ubivši najmanje sedmoro od mnoštva ljudi koji su se zatekli na pijaci. Dok pišem broj žrtava se popeo na devet. Slike nepomičnih tijela ljudi koje je eksplozija pokosila ispred limenih kioska i štandova izbušenih šnarpelima. Poluprazni cekeri i razbacane kutije voća, ispucali asfalt potamnio od ljudske krvi. Niko ga više nikada neće oprati. Kao ni zločinačku rusku ruku. U negativu fotografija iz Avdiivke, i ne samo Adiivke, prepoznajem mikrozločine granatiranja sarajevskih Markala, 5. februara 1994. i 28. augusta 1995. godine, počinjenih u okvirima jednog makrozločina opsade i uništavanja Sarajeva kao paradigme uništenja Republike Bosne i Hercegovine (BiH). Studiozni posmatrač bi mogao reći da su današnji prizori iz Ukrajine, ne samo s tržnice u Avdiivki, ustvari rimejk zločinačkog rata koji su protiv Bosne i njenih građana vodili tadašnji režimi u Beogradu i na Palama.
Velikosrpski, a zatim i velikosrpsko-hrvatski rat protiv BiH 1992-1995. godine, kao i ruski rat protiv Ukrajine, nisu ratovi racionalnih strateških političkih i vojnih kaluklacija i promišljanja. To su bili i sada su ratovi terorom radi terora. I velikosrpski i velikoruski rat protiv susjednih država su konflikti osvajačke, istrebljivačke, genocidne prirode, a jedina je razlika u nesrazmjeru vojnog i geopolitičkog značaja agresora. Mnogi analitičari danas konstatuju da se režim u Moskvi, pritisnut vojnim i logističkim porazima i neuspjesima na ratištu, sada priklonio taktici uništavanja energetskih i infrastrukturnih objekata, teroriziranja, zastrašivanja i (željene) demoralizacije političkog rukovodstva civilnog stanovništva. Ne, ruska invazija je samo u prvih sedam dana imala neke obrise vojne strategije i operatike u kojoj su korištene taktike onesposobljavanja protivvazdušne odbrene, aerodroma i komunikacija ukrajinske vojske, raketiranja glavnog grada i ubacivanje specijalnih jedinica sa zadatkom likvidacije ukrajinskog rukovodstva, zatim vazdušnog desanta u pozadinu branioca, te fluidnog slivanja velikih oružanih formacija niz komunikacije i koridore zaobilazeći velike urbane centre. Pored ovih rekli bismo racionalnih elemenata vođenja rata, dio ruske strategije od prvog dana bili su masovni raketni i artiljerijski napadi na ukrajinske gradove s ciljem teroriziranja civila, širenja terora i panike. Jednostavno režim u Moskvi ne pravi razliku između vojnih, političko-strateških i infrastrukturnih ciljeva s jedne strane i civilnog stanovništva s druge. Količina dalekometnog oružja upotrijebljenog protiv civilnih objekata u Ukrajini već u prvim mjesecima rata više je od 10 puta (po nekim procjenama i više od 15 puta) premašivala količinu istog oružja upotrijebljenog na gađanje saobraćajne, logističke ili infrastrukture ukrajinske vojske. Kako su sedmice rata odmicale ruski napadači su se, potcjenjujući agilnost ukrajinske odbrane, sve više fokusirali na razaranja gradova. Nakon tih početnih vojnih postavki ruskog napada na Ukrajinu, sve što se dalje dešavalo na samom ratištu, predstavljalo je vojno iznenađenje pa i šok za ruske generale i režim u Moskvi - osim jedne konsekvence koju su ruski stratezi dobro predvidjeli. Rušeći i spaljujući gradove, pozorišta, škole, cijele stambene kvartove, ruski stratezi su uspijeli izazvati masovni egzodus ukrajinskog stanovništva. Podaci UN-a i IOM-a govore da je do sredine marta oko 3,5 miliona ukrajinskog stanovništva izbjeglo u druge zemlje, uključujući i Rusiju, a da je oko 6,5 miliona bilo raseljeno unutar zemlje. Sredinom aprila broj izbjeglih se popeo na 4,5 miliona, a raseljenih na više od 7 miliona. Trenutno UN prijavljuje 7,6 miliona izbjeglih Ukrajinaca i oko 6,2 miliona interno raseljenih.[1] Ovoj monstruoznoj statistici mogu se dodati i tzv. zaboravljene ukrajinske izbjeglice s Krima i iz Donbasa od 2014. godine do početka druge invazije. Procjenjuje se da je tada oko milion ljudi izbjeglo u Rusiju, a oko 1,6 miliona je raseljeno unutar Ukrajine. Zanimljivo je primijetiti da je tadašnje ukrajinske izbjeglice Evropa dočekala hladno, birokratski, bez masovnih azila, dobrodošlice i medijske pažnje. Ipak su to bila vremena izgradnje Sjevernih tokova 1 i 2 i cvjetanja energetske ljubavi između Rusije i prije svega Njemačke.
Genocid atriljerijom
Teror nad civilima, masovno protjerivanje Ukrajinaca i vojna faza deukrajinizacija juga, istoka i sjeveroistoka zemlje su od prvog dana bili osnovni pristup, taktika i cilj režima u Moskvi. Putinova floskula o "denacifikaciji Ukrajine" se jedino može razumijeti kao deukrajinizacija teritorije radi ne samo osvajanja, već aneksije i postepene asimilacije - svojevrsni genocid i kulturocid u jednom zamahu. Vinston Čerčil je odmah u ljeto 1941. godine imenovao masovne zločine nadiruće nacističke vojske u istočnoj Evropi, nad Jevrejima, Poljacima, Ukrajincima i Rusima, nazivajući ih "genocide by bullets". Od 24. februara 2022. godine Putinov režim nad Ukrajincima provodi svojevrsni "genocide by artiliery". Osim skoro 15 miliona izbjeglih i raseljenih Ukrajinaca, UN je do početka oktobra registrovao ukupno 15.592 civilnih žrtava na cjelokupnoj ukrajinskoj teritoriji od čega je ukupno 6.221 ubijenih među njima 396 djece i maloljetnih osoba, te ukupno 9.371 ranjenih civila, među njima 714 djece i maloljetnih osoba. Od ovog broja procjenjuje se da je 399 civila ubijeno, a 1.386 ranjeno u dijelovima Donbasa i drugim nedavno aneksiranim regionima Ukrajine pod kontrolom ruskih snaga.[2] Kao što je u ovaj rat Putin ušao s ratnim i propagandnim pokličem i lažima o Ukrajincima kao "nacistima", koje niko na Zapadu nije razumio ozbiljno, a možda niti shvatio, dočim su Milošević, Karadžić i velikosrpski nacionalisti u ratove protiv Hrvatske i Bosne ušli s propagandnim pokličima i lažima o svim Hrvatima kao "ustašama" i svim Bošnjacima kao "islamskim fundamentalistima i mudžahedinima", što su mnogi na Zapadu na čudan način "razumijeli" i poklekli pod uticaj ovog propagandnog narativa Beograda. Beograd ili je u evropskim prijestonicama naišao na već plodno tlo za "razumijevanja srpskog pitanja i muslimanskog problema u Bosni" ili je nekako sam stvorio to razumijevanje, u šta čisto sumnjam.
Zato je važno danas povući paralele između određenih elemenata ruskog napada na Ukrajinu i velikosrpskog napada na Hrvatsku i Bosnu 1991-1995. godine. Prije svega u pogledu propagandnog narativa zvaničnog Beograda i taktike teroriziranja civilnog stanovništva BiH od strane oružanih snaga pod kontrolom režima u Beogradu i Palama. Jedan od elemenata te taktike terora nad civilima, osuđeni ratni zločinac i glavnokomnadujući Vojske Republike Srpske Ratko Mladić sažeo u riječi "raspamećivanje". Kao i ruski agresor u Ukrajini, tako su i oružane snage pod kontrolom Beograda i Pala u prvih tri mjeseca rata munjevito osvojili oko 2/3 teritorija BiH, a vojno napredovanje i vojno-taktičke ciljeve rata u potpunosti je zamijenila taktika terora nad civilima i politika debosnizacije osvojene teritorije. Drugim rječima od kraja juna 1992. rat se za velikosrpske nacionaliste sveo na čuvanje linija fronti, terorisanje civila zatečenih u gradovima i mjestima pod opsadom i okruženjem i na zločine genocida i etničkog istrebljenja nesrpskog stanovništva. Tu govorimo o dva modela taktike teroriziranja civilnog stanovništva: 1. "raspamećivanje" ili terorisanje stanovništva s distance i razaranje civilne, kulturne, energetske i svake druge infrastrukture (uključujući i kulturno nasljeđe) na teritoriji koju ne kontrolišu ili je opsedaju i 2. genocid u bliskom kontaktu ili kapilarno istrebljivanje, deportacije i protjerivanje nesrpskog stanovništva s teritorije koju kontrolišu, uključujući i zatiranje tragova njihovog kulturnog i vjerskog života. Mi danas u Ukrajini gledamo oba ova modela koja se provode istim modus operandi-jem - granatarianja civilnih objekata, opsjedanje gradova i iznurivanje i izgladnjivanje stanovništva, logori, mučilišta, masovna pogubljenja, masovne grobnice. Ništa se danas u Ukrajini ne dešava, što se već nije desilo u Bosni 1992-1995, dakako u drugačijoj skali i razmjeri.
Deukrajinizacija/rusifikacija osvojenih teritorija
Ako se Putinov pohod razumije kao trajno prisvajanje i deukrajinizacija teritorija, shvaćeno kao Ukrajina bez Ukrajinaca ili samo s podobnim rusofilnim Ukrajincima, onda se nedavna ankesija može posmatrati samo kao jedan od formalnih alata, a ne cilj Moskve. Ono što bi bila sljedeća stepenica ka cilju jeste civilna ili vojnoadministrativna faza deukrajinizacije, pri čemu mislim na asimilaciju, odnosno rusifikaciju osvojenog prostora, administracije, ekonomije, kulturnih obilježja, kulturne memorije, narativa i na kraju ljudi. Ova faza je započela u sedmicama prije aneksije kroz: uvođenje ruske valute i ruskih identifikacionih dokumenata; obavezne upotrebe ruskog jezika u javnom prostoru; uvođenje ruskih udžbenika i kurikuluma u škole; prisilno odvođenje Ukrajinaca, naročito djece i djevojaka u kampove u Rusiju radi njihovog usvajanja ili ekonomskog i drugog iskorištavanja; zatiranje i zabrana djelovanja autokefalne ukrajinske pravoslavne crkve i dominacija ruske crkve na osvojenim teritorijama i drugi. Ovakva asimilacija će se nastaviti još intenzivnije u narednom periodu i vrlo je vjerovatno da će poprimiti i brutalnije oblike poput hapšenja, progona i deportacije u logore onih koji se budu opirali ovakvoj politici okupatora i značajnije akcije protiv ukrajinskih partizana. Ali to uveliko zavisi od daljeg toka rata, unutrašnje dinamike u Kremlju i situacije u diplomatskoj i međunarodnoj areni.
Deukrajinizacija/rusifikacije osvojenih regija Ukrajine je imala svoju avangardu u ratnoj kultur-politici koju su Beograd i Pale provodili na osvojenoj teritoriji BiH, u tzv. Republici srpskoj. Ova politika jeste bila i danas je strategija debosnizacija Bosne, odnosno "srbifikacije" ili "srbijanifikacije" osvojenih gradova i prostora i počela je već u ranim fazama rata. Od ljeta 1992. godine kreće asimilacijom administracije kroz srbifikaciju naziva i narativa javnih institucija (policije, škola, pozorišta, muzeja, zdravstvenih ustanova itd) i uvođenjem obavezne upotrebe srpskog jezika i ćiriličnog pisma u javni prostor i obavezne upotrebe ćirilice i ekavice te srbijanskih udžbenika u školama. Sljedećih 1993. i 1994. godine ide se u masovno posrbljavanje naziva ulica, mjesnih zajednica i cijelih opština i počinje se s izgradnjom pravoslavnih crkava, dok se istovremeno masovno ruše katolički i islamski vjerski objekti. Deukrajinizacija/rusifikacija Ukrajine i debosnizacija/srbifikacija Bosne imaju korijene u istom modelu esencijalističkog i iracionalnog razmišljanja, iako se akteri te istorijski i međunarodni konteksti u kojima se ova dva procesa odvijaju razlikuju.
Statičnost rata u BiH, višestruka vojna, obavještajna i diplomatska nadmoć Beograda i Pala nasljeđena iz Jugoslavije i na drugoj strani tek formirana i priznata Republika BiH bez organizovanih oružanih snaga, diplomatije i odbrambenih kapaciteta, zatim odlučujući uticaj diplomatije i međunarodnih veza Beograda nasljeđenih iz Jugoslavije i uticaj sprskog narativa i propagande o ratu na političku elitu u glavnim evropskim prijestonicama tokom prvih mjeseci i godina rata, zatim odsustvo političke volje, prije svega evropskih demokratija, da etički i objektivno sagledaju informacije s terena i prirodu i karakter rata u BiH odmah ocjene kao međunarodni sukob i agresiju s elementima građanskog rata, te odluka da se tek priznatoj državi BiH uvede emabrgo na naoružanje i tako je prepusti na milost i nemilost agresoru - sve su to bili odlučujući faktori da režimi u Beogradu i Palama munjevito osvoje i efektivno jako dugo drže pod kontorlom 2/3 teritorija jedne međunarodno priznate države. U takvim okolnostim vlasti Republike Srpske imaju daleko više vremena, fokusa i energije za procese asimilacije, odnosno srbifikacije osvojene teritorije. Nažalost Pariskim mirom i legitimizacijom postojanja Republike Srpske unatoč činjenici da njen nastanak nema drugih istorijskih, kulturnih i političkih uporišta osim zločinačkog rata i počinjenog genocida, međunarodni subjekti i zapadne demokratije su omogućili da se ovaj proces asmiliacije ili debosnizacije/srbifikacije teritorije nesmetano i različitim intezitetima nastavi sve do danas, tim prije jer je povratak izbjeglih i raseljenih u Republiku Srpsku od samih početaka bio najmanje važan i podržan proces i danas je ostao kao najveći prešućeni neuspijeh implementacije mira u BiH.
Putinovo zveckanje nuklearnim oružjem
Danas u Ukrajini gledamo jedno posve drugo lice i odlučnost međunarodne zajednice koji svakako imaju veze sa strateškom, vojnom i političkom važnošću Ukrajine, ali i Poljske i baltičkih država za NATO savez i odbranu i bezbjednost Evrope. Ali i s činjenicom da je Rusija nesagledivo opasniji protivnik Zapadu i agresor nego što je to bila Srbija sa svojim proksijima RSK u Hrvatskoj i RS u Bosni. No prinicipi i ideološko-politički mehanizmi koji se kriju iza velikosrpskih osvajanja nekad i velikoruskih danas, su dobrano isti. Današnja bezrezervna podrška zapadnih demokratija Ukrajini vidljiva je ne samo u pogledu masivne vojne pomoći čija količina će, ukoliko se nastavi ovim tempom, brzo prevazići američku vojnu pomoć Velikoj Britaniji i Rusiji u 2. svjetskom ratu, već najprije u objektivnoj, etičnoj i principijelnoj kvalifikaciji prirode i karaktere rata u Ukrajini, kao ruske agresije.Kako bilo, unatoč aneksiji, razaranju i teroru koji ruski režim izliva na Ukrajinu, ipak ukrajinska vojska uz vojnu podrška Zapadnih demokratija ne dozvoljava osvajačima da se fokusiraju na proces asimilacije ili deukrajinizacije na osvojenim područjima. A da li će to i dalje biti tako, ostaje da se vidi. Ruska invazija 2014. godine je također za Zapad bila čin agresorskog rata i nelegitimno posezenje za tuđom teritorijom, ali je Zapad 2014. godine bio daleko suzdržaniji i nevoljniji da Ukrajini odmah pruži vojnu pomoć za reintegraciju okupiranih regija. Od 2014. godine režim u Moskvi jeste provodio sistematsku asimilaciju Krima i Donbasa u vojni, administrativini i kulturno-identitetski sastav Putinove Rusije. Ko zna, da se Putin nije odlučio na drugu, frontalnu invaziju cijele Ukrajine, možda bi Zapad prespavao njegova prva osvajanja i aneksiju i sve bi završilo u nekom ukrajinsko-ruskom Dejtonu? Druga invazija je potpuno promijenila Zapadnu paradigmu o ruskoj aneksiji Krima i osvajanju Donbasa i to na štetu Moskve.
Rat u Ukrajini je dinamičan zahvaljujući prije svega odlučnosti i spremnosti samih Ukrajinaca da oslobode svoju zemlju ali i izdašnoj vojnoj pomoći, prije svega Sjedinjenih Američkih Država. Njegov tok, a još manje završetak je teško predvidjeti. No ono što nas je naučilo iskustvo rata u Bosni jeste da agresor koji ima dovoljno kapaciteta i demografskih mogućnosti da vodi jedan nisko-tehnološki i statičan rat (a to Rusija svakako ima) ukoliko realno shvati svoje domete (što s Putinovim režimom nije slučaj) imat će više šansi da zaokruži jedan ratni status quo na onim pozicijama koje mu olakšavaju odbranu osvojenog. Nadalje, agresor koji je siguran u svoje linije odbrane i status quo, ubrzo će iz faze pokušaja novih ofanziva i vojnog osvajanja preći u fazu isključivog teroriziranja civilnog stanovništva u i izvan osvojenog teritorija. Trenutno Rusija polako otrkiva da stoji na jednoj nozi u Ukrajini i polako shvata vlastite domete, te nije nerealno očekivati da bi u sljedećim mjesecima s novim ljudstvom Rusija pokušala zaokružiti teritorij na jugu i istoku Ukrajine koji će lako braniti i tako stabilizirala rat u svoju korist. U tom pravcu idu Putinovo zveckanje nukleranim oružjem i zastrašivanje Zapada i najnovije kampanje terora nad civilima. Ukoliko Zapad i Ukrajina dopuste da Rusija stabilizira ratišta, Putin će krenuti u novu kapilarnu fazu prisvajanja i asimilacije osvojenih regija. A tada će na međunarodnu scenu stupiti oni koji će pomisliti da je rješenje dati Rusiji ono što je ratom osvojila. Već viđeno u Bosni! Ove i druge paralele između rata u BiH i rata u Ukrajini će ostati važna, dijelom neodgovorena pitanja za sve zapadne demokratije, za međunarodne političke forume i međunarodno pravo.
[1] Ukraine Situation Flash Update, 7. oktobar, 2022.
https://reliefweb.int/report/ukraine/ukraine-situation-flash-update-32-7-october-2022
[2] Ukraine: civilian casualty update, 10. oktobar, 2022.
https://www.ohchr.org/en/news/2022/10/ukraine-civilian-casualty-update-10-october-2022
