U pjesmi »Ej Mubarek Ramazan« (Preporod, Sarajevo, 1972, str. 51.) kroz 14 strofa, Selim Sami efendija (umro 1950. god. u Vučitrnu na Kosovu), objašnjava odnos Ramazana sa svemirom i astronomijom, ljudima uopće i muslimanima, džamijom i Kur’anom, te ciljem i zadatkom pasta. Inače, literatura o Ramazanu je ogromna, a utjecaj Ramazana na kulturu muslimana je vrlo značajan. Etika molitve i socijalni suosjećaj kao da se natječu da zavladaju srcem i dušom. Da se Ramazan razlikuje od drugih mjeseci po tvrđuje svaki musliman koji drži do Ramazana, a poštovanje mu ukazuje i nemusliman koji drži do vjere. Nema razborita čovjeka, a da ne osjeti užitak kod disanja u planini ili na morskoj obali, u zoru ili prvi sumrak (akšam). Taj fizički užitak je kao produhovljen, i čini se ljepši od svakog jela i pića. Slično tome, u času pred iftar, kad prestaje post, osjeti se du hovni užitak, i svako jelo i piće za iftarom kao da nije obična hrana, nego nešta drugačije i ljepše. Ko želi da posti i voli da posti, njemu Ramazanski post ne pričinja teskoću koja se ne može podnijeti. Ko ne voli da posti, njemu i spomen Ramazana kao da donosi teskoću i mučenje tijela.
Kao što su bliski prsa i leđa, tako su bliski Ramazan i Kur’an. Jer, uz Ramazan je spušten Kur’an na ovozemaljsko nebo. Hazreti Alija kaže, da su Ramazan i Kulhuvallahu, najbolja zaštita od Pakla. Ramazan pada u svako doba godine, i kroz ciklus od 33 godine, obiđe sve mjesečeve kalendarske godine, prolječe, ljeto, jesen i zimu, duge i kratke dane. I u ovome se ogleda Božija pravičnost. Materijalni usponi i naučno-tehnički napredak, te drugi uslovi vezani za život, ne mijenjaju lik posta, ali djeluju na izgled Ramazana. Uz Ramazan džamija postaje centar vjerskog života sa poentama bogomolje i učilista. Radarske zrake iz Božije kuće padnu na ljudska srca i upale Nur (svjetlo) vjere i vjerovanja. Na to nas podsjećaju svjetla sa munara (kandilji).
2. Sarajevske džamije
Ovdje u ovom članku osvrnućemo se uglavnom na džamije i ramazanske džamijske službe: Teravih namaz, mukabela i vazu-nasihat. To su tri ibadeta (bogosluženja) koja se obavljaju grupno (džematile) u džamiji. Po šeriatsko -pravnim propisima džemat je naziv za skupinu ljudi koji zajednički obavljaju klanjanje namaza, i naziv za područje jedne džamije (mahale). 1951. godine, Ulema medžlis u Sarajevu, donio je Pravilnik o rejonizaciji mahala i sahranama muslimana na području džemata grada Sarajeva sa uputstvom i rejo nizacijom (Sarajevo, Gradska štamparija, 1952, str. 39). Prema tome Pravil niku Džemat grada Sarajeva dijeli se na ove džematske rejone: Alipašina džamija, Begova džamija, Bjelave, Careva džamija, Hrid, Kovači, Novo Sa rajevo, Sarač Ali džamija (Vrbanjuša), Širokača, Vratnik i Državna bolnica (Koševo). Prema reonima 73 sarajevske džamije sa svojim mahalama (i novim naseljima) bile su ovako grupisane:
I - Rejon Alipašina džamija zauzima mahale džamija: 1. Dajanli Hadži Ibrahim na Gorici, 2. Nadim Ali paša i 3. Šejh Magribi (prema dr Hazimu Šabanoviću podignuta je 1459. god.)
II - Rejon Begove džamije zauzima mahale džamija: 1. Buzadži Hadži Hasan na Logavinom sokaku (podignuta 1555. god.), 2. Čekrekči Muslihuddin pod Kovačima (1526), 3. Duradžik Hadzi Ahmed u Patkama (Sagrdžije) (1527), 4. Gazi Ferhatbegova - Ferhadija (1562), 5. Gazi Husrevbegova - Begova (1531), 6. Hodža Durak Hadži Jahja na Baščaršiji (1527/8),. 7. Kučuk Katib Muhjiddinova - Nadmlini (prije 1516), 8. Sarač Ismail u Saračeovoj mahali na Banjskom brijegu (prije 1515) i 9. Tabački mesdžid - Hadzi Osmanov mesdžid u Tabacima (1591).
III - Rejon Careva džamija, zauzima mahale džamija: 1. Careva džamija (Hudavendigar, 1454), 2. Čoban Hasan vojvodina na Čobaniji (1516), 3. Čokadži Hadži Sulejmanova za Beglukom - Jedileri - Sedam braće (1565), 4. Gazi Balibega Malkočevića u Balibegovici (1475), 5. Gazi Mehmedbega Isabegovića na Bistriku (1519), 6. Hodža zade Hadzi Ahmedova u Hrvatinu Podtakisa (1598), 7. Ivlakovali Hadži Mehmedova u Vlakovcima (1540), 8. Kečedži Hadži Sinanova na Bistriku - Bakarevića sokak (1516), 9. Nedžar Hadži Ibrahimova u Mjedenici kod Kreševljakovića kuće (prije 1528) i 10. Vekilharč Mustafe pod Alifakovcem - Hadžijska (.1545).
IV - Rejon Hrid zauzima mahale džamija: 1. Hadzi Sejjidova džamija u Huremuši (1528), 2. Hitri Sulejman na Begovcu (1631), 3. Sagr Hadži Ali na Hridu (1528) i 4. Timurhan Nezirova u Čeljigovićima (prije 1562).
VI - Rejon Kovači zauzima mahale džamija: 1. Arebi Atik u Arap ma hali (prije 1528), 2. Bali zade Hadži Mehmed u Sumbul mahali (prije 1540), 3. Hadži Jahja u Novoj mahali (prije 1565), 4. Kebkebir Hadži Ahmed u Miščinoj mahali (prije 1528), 5. Kjose Sinan u Lučevici (-), 6. Peltek Husa muddin u Džininom sokaku (1556), 7. Rogo zade u Vinogradu (1686-7), 8. Šejh Ferrahova na Abdesthani (1502-3), 9. Šejh Muslihuddin na Ploči (-), 10. Tabak Hadži Sulejman u Potoku (prije 1560) i Žetica Hadži Omer u Patkama ispod Krehića kuce (1534-5).
VII - Rejon Novo Sarajevo zauzima teritoriju Kemalbegove džamije u Novom Sarajevu (1938), Mesdžida u Švrakinu selu (1970) i Mesdžida u Ve lesićima - Kadićima (1970).
VIII - Rejon Sarač Ali džamije na Vrbanjuši zauzima mahale džamija: 1. Abdul-Halife na Budakovićima (1562), 2. Areb Dedid u Karpuzovou sokaku (između 1540-1570), 3. Hubjaragina u Medresetima (1556), 4. Jahja pašina u Čurčića mahali (prije 1515), 5. Mimar Sinanova na Golobrdici kod kuće Osman Asafa Sokolovića (prije 1540),.6. Mimar zade Davud Čelebi - Nate guša (1540), 7. Sagrakči Hadži Mahmud na Ulomjenici (1541-2) i 8. Sarač Ali na Vrbanjuši (prije 1528).
IX - Rejon Širokača zauzima mahale džamija: 1. Ašik Memi na Toki (1562), 2. Gazgani Hadzi Ali na Gornjoj Širokači (1565), 3. Hadži Paša-Šigit u Žagrićima (prije 1528), 4. Hadži Turhan na Džeki (1562), 5. Hodža Hadzi Sinan na Berkuši (1531-2), 6. Kadi Hasan efendija na Brdu (1602), 7. Kara Ferhat na donjoj Širokači - Tunelu (1565-6), 3. Komatin Hadži Memi u Komatinu (1602), 9. Terzibaša u Balibegovici (1543) i 10. Soukbunar (1544).
X- Rejon Vratnik zauzima mahale džamija: 1. Divan Katib Hajdar efen dija - Bijela džamija kod Jajce kasarne (između 1536-1545), 2. Gerdan Hadži Husejn u Strošićima (1473), 3. Hodža zade Hadži Mustafa na Musluku (1587), 4. Iplidžik Sinan na Širokcu (1521-2), 5. Kasap zade Hadži Ibrahim na Carini (1515-16), 6. Mokro zade Hadzi Sinan u Čebedžijama (1602), 7. Než zade Hadži Hasan u Dolu (pride 1602), 8. Sinan Vojvoda Hatun na Vratničkom mejdanu zvana Porčina (1560), 9. Sagr Hadzi Mahmud u Hendeku (prije 1602) i Topal Hadži Ejne Han - Lubina (1540).
XI - Rejon Bjelave zauzima mahale džamija: 1. Hadži Džafer u Prova rama (1540), 2. Kasum Katib na Pehlivanuši (prije 1562), 3. Kulin Hadži Bali na Čekaluši (1565), 4. Nebrdilo Hadži Alibeg na Bjelavama (1540), 5. Pačadži Hadži Nesuh na Brdakčijama (1602), 6. Sarač Hadži Hajdar u Gornjoj Sara čovoj mahali (prije 1540) i 7. Uskudar Ahmed Čelebi u Aškovcu (,1528).
Kada je podignuta Državna bolnica u Koševu u sklopu mrtvačnice sa građena je i gasulhana za opremanje dženaza i postavljeni službenici: imam, mujezin, bula i pomoćnica bule. Stoga je u Pavilnik iz 1951. god. uključena i bolnica, kao posebna jedinica. Kancelarija Imama bolnice zadužena je sa sahranama muslimana, a Bolnički imam Hadzi Hafiz Mustafa ef. Sahačić pre uzet u službu ondašnje Vakufske direkcije u svojstvu referenta za sahrane. Kasnije je ova služba ušla u sastav Odbora Islamske zajednice u Sarajevu, gdje je i sada. Sve do novembra 1969. god. ovu službu je vršio Sahačić, kada je izabran za imama i hatiba Gazi Husrevbegove džamije. Ovo obavještenje osvjetljava situaciju, zašto je bolnica tretirana kao XI-ti džamijiski rejon.
lng. Alija Bejtić u svojoj knjizi »Bibliografija štampanih radova o Sa rajevu« (Sarajevo, 1964), spominje sve sarajevske džamije, današnje i kojih je nestalo. lzostavljajući Carevu džamiju, koja je postojala i prije 1463. god. kada je Sultan Mehmed Fatih osvojio Bosnu, najstarije su džamije Šejh Magribina u Magribiji, Gerdan Hadži Husejn u Strošićima i Gazi Balibeg u Balibegovici.
3. O teraviji, mukabeli i vazu
Teravija je noćna ramazanska molitva od 20 rekata koja se klanja za jedno sa jacijom, najčesće u džamiji. Teravih namaz nije ibadet vezan za post, nego je to ibadet vezan za ramazansku noć. Nije od Boga naređen (farz) nego od Muhameda i Ashaba preporučen (sunnet). Ako se u jednoj mahali ili selu ne bi klanjao Teravih namaz svi su muslimani grješni. Teravih slijedi jaciju, stoga se i klanja poslije jacijskih sonsunneta a prije Vitre. Može se klanjati sa pet ili deset selama. I kad neko nije postio treba da klanja Teravih namaz. Poslije svakog selama se malo predahne (tervih) pa se zato i zove Teravih.
Mukabela je glasno učenje Kur’ana u džamiji od strane više hafiza u džamiji, prije ili poslije nekog namaza (sabahska, podnevska, ikindijska i jacijska). Gdje nema hafiza mukabelu uče gledajući iz Mushafa. Svaki dan se prouči po jedan džuz (30-ti dio) Kur’ana. Mukabela je korepetitorij Kur’ana. Ko ne zna učiti u Mushafu, preporučuje se da gleda u Mushaf. Veličanje Božijeg imena (Zikir) po obredu bile koje nebeske vjere je najznačajnija funk cija usta i govornih organa. Za muslimane Kur’an i Ezani Muhamedijja su u tome najprvi. Učenje Kur’ana i učenje Ezana je posebna vještina i umjet nost. Za svaki namaski vakat Ezan ima drugu melodiju (mekam). Obuka ovih mekama naziva se u Turskoj »vjerska muzika« u nastavnim progra mima medresa.
Vaz je propovijed odgojnog karaktera iz oblasti neke islamske znanosti. Može biti redovni i prigodni. Ramazanski vazovi su od naročitog značaja za muslimane. U svoje vrijeme za ovu službu angažovani su najpoznatiji vjerski učenjaci (alimi), za glavne džamije. U doba Austro-Ugarske vaizi su dobav ljani iz Carigrada, obično naši ljudi. Bivalo je da se je ponekad vaz kazivao i na turskom jeziku. Sve do drugog svjetskog rata vazovi su bili odvojeni, za muškarce i za žene. I tematika je bila drugačija. Slušao sam da je jedne godine rahmetli Sakib ef. Korkut vazio ženama u Kečedži H. Sinanovoj dža miji (Bakarevića) ali su ga ondašnje naše žene slabo razumijevale. One su bile navikle da na vazu slušaju najčešće o životu poslije smrti, i da vaiz govori običnim sarajevskim rječnikom. Međutim, Sakib ef. je bio briljantan govornik i odličan publicista, i govorio im je sigurno višim stilom. Odlični vaizi za žene bili su, kako sam slušao i zapamtio: Hadži Šakir er. Pandža, Hažzi Mustafa er. Muratović-Pita, Muhamed ef. Hadžijamaković, Nuri ef. Zahić i Abdulah ef. Fočak. Pandža je inače bio Prvi vaiz Begove džamije. Narod se je pribojavao Pandžine kritike na vazu i bet-dove. Najbolji vaizi skorijeg vremena u Begovoj džamiji bili su Hafiz Sulejman ef. Šarac, Hadži Mehmed Džemaluddin ef. Čaušević, Hafiz Hamdi ef. Berberović i Hadži Meh med ef. Handžić. Od smrti Hadži Mehmed ef. Potogije (1952. god.) u Sarajevu se uopće ne kazuje vaz osim Ramazanom.
4. Teravija, mukabele i vazovi - 1972. godine
U džamijama i mesdžidima koje smo naprijed spomenuli, Teravih na maz se nije klanjao samo u ove tri: na Brdu, jer se džamija opravlja, Tabačka, jer unutrašnjost još nije dopremljena i Žetica H. Omer u Konstantina Jevtića ul. br. 8 (Patke). U Čakrčinoj džamiji i u Baščaršijskoj džamiji Tera vlh namaz se klanja Hatmom. Ove godlne Hadži Hafiz Small ef. Fazlić je napunio 20 godina klanjanja Teravije hatmom u Čekrčinoj džamiji, a Hafiz Ibrahim ef. Trebinjac šest, od toga četiri u Baščaršijskoj. Sarajevo nije nikad imalo isti broj redovnih imama kao i džamija, pa su uvijek postojali i tzv. ramazanski imami i musafiri hafizi imami. Ove godine je bilo 10 hafiza musafira koji su klanjali Teraviju i učili mukabele. Oni su Ramazanski nakit i bez njlh bi Sarajevo uz Ramazan bilo kao pusto. 1938. god. hafiza musafira je bilo tridesetak, i bili su smješteni u dvije učionice Niže Okružne medrese. Od 1969. god. hafizi musafiri borave u Ders odaji za Mesneviju (Hadži Si nanova tekija). Ove godlne bili su smješteni i u prostoriji Tečaja Kur’ana za odrasle (Tekije Nadmlini). Gotovo svi ovi hafizi su »kavi«, tj. znaju odlično Kur’an napamet. Hafiz Sami ef. Jusuf je na vrhu ljestvice lijepog učenja. U nekoliko posljednjih godlna dolazi uz Ramazan i hafiz specijalista iz Kaira kao gost Islamske zajednice u Jugoslaviji.
Iz Obavijestl Odbora Islamske zajednice u Sarajevu vidi se, da je ra spored mukabela i vazova tokom Ramazani-šerifa za 1392/1972. bio ovakav:
I - Jutarnje mukabele (sehur): Begova džamija, Miščina džamija, Arebi Atik džamija, Kučuk Katib Muhjiddinova (Nadmlini) džamija i Sarač Ali džamija na Vrbanjuši, Gazl Mehmedbegova džamija na Bistriku. Mislim da su sabahske mukabele učene još u nekim mahalama, kao npr. na Hridu i u Čeljigovićima. Obzirom na Sarajevo, broj sehursklh mukabela je vrlo malen.
II - Prije podne namaza: Careva džamija, Duradžik Hadži Ahmed u Sagrdžijama i Kebkebir Hadži Ahmed (Miščina mahala).
III - Poslije podne namaza, ženske mukabele u Hadžijskoj džamiji. Ovu mukabelu učile su četiri sarajevske hafiza žene. Ova je jedinstvena mukabela u Jugoslaviji. U Carigradu hafizi žene uče pojedinačno mukabelu po kućama i apartmanima, ali ne u džamijama. Ovakva mukabela mogla bi se učiti i u Visokom.
IV - Pred ikindiju namaz: Begova džamija, Ferhadija, Jahja pašina u Čurčića mahali, Sinan Vojvoda Hatun na Vratniku (Porčina) i Pačadži Hadži Nesuh na Brdakčijama.
V - Poslije ikindije namaza: Baščaršijska, Čekrčina i Kasap zade Hadži Ibrahim na Carini (Vratnik).
Glavna mukabela je u Begovoj džamiji.
Raspored vazova bio je ovakav:
Begova džamija, svakog dana poslije ikindije namaza, Ferhadija subotom, nedjeljom i utorkom, poslije podne: Alipašina, Bjelave, Careva, Carina, Hadžinska, Hrid, Jahja paša, Magribija i Novo Sarajevo (Dolac Malta) nedjeljom iza podne namaza.
Kao što postoji ženska mukabela, tako postoje i ženski vazovi, koje kazuju bule ženama, jednom sedmično, u ovim mahalama: Bjelave, Gornja Širokača, Hadžinska, Novo Sarajevo i Soukbunar.
Subotom i nedjeljom bio sam slobodan i slušao mukabele i vazove. Hadži Husejn ef. Đozo je objašnjavao pojam vjerovanja i stvarnu vanjsku sliku vjerovanja, nedjeljom u Begovoj džamiji, Hafiz Ibrahlm ef. Trebinjac, primjenu Hadisa na život, subotom u istoj džamiji, a Hadži Hafiz Ibrahim ef. Riđanović je tumačio Surei-Ihlas (Kulhuvallahu) nedjeljom u Ferhadiji. Nisam dorastao da ih ocjenjujem, ali, njihovi vazovi su bili po svom sadržaju na visini.
Rastanak sa Ramazanom je bio u Gazi Husrevbegovu turbetu, na hatmi mukabele koju uči Hadži Hafiz Mustafa ef. Sahačić, pred iftar uoči Bajrama. Svemoćni Bože, učini milost, da nam Ramazan bude zagovornik (šefaatčija) na Sudnjem danu. Amin!
Objavljeno u Glasniku VIS, XXXVI/’73., br. 3-4, str. 175.-178. preuzeto sa znaci.com
