Džamija Hasana defterdara ili Arnaudija, kako je oduvijek nazivana u narodu, podignuta je 1594/1595. godine vakifskom rukom Hasana defterdara, ministra finansija Bosanskog ejaleta, bliskog saradnika Ferhad-paše Sokolovića. Sagrađena je u gradskom jezgru Banje Luke, u Donjem Šeheru, nedaleko od Ferhat-pašine (Ferhadija) džamije. Izvori navode da je Hasan defterdar, jedan od potpisnika Ferhad-pašine vakufname, podigao džamiju upravo prema Ferhat-pašinoj ideji o urbanizaciji tog dijela grada. Iako nije pronađeno mnogo biografskih podataka o vakifu, informacije o izgradnji i sam historijski pregled razvoja grada Banje Luke, posebno Donjeg Šehera, otkrivaju u kakvim okolnostima i kontekstu je nastao ovaj biser klasične osmanske arhitekture. Narodni naziv za džamiju Hasana defterdara – Arnaudija nastao je s obzirom na albansko porijeklo njenog vakifa, kako se pretpostavlja i u literaturi.

Urbanizacija Banje Luke

Alija Bejtić u radu iz 1953. godine o arhitekturi i teritorijalnom razvoju Banje Luke u 16. i 17. stoljeću, pod upravom Osmanlija, donosi veoma pregledan historijski razvoj gradskih naselja. U to uključuje i podatke o Banjoj Luci u predosmansko doba. Između ostalog, ističe da je Donji Šeher, gdje se nalaze i Ferhadija i Arnaudija, značajniji razvoj doživio tek krajem 16. stoljeća zahvaljujući beglerbegu Ferhad-paši Sokoloviću. Bejtić njegove zasluge za razvoj Banje Luke upoređuje sa zaslugama Gazi Husrev-bega za Sarajevo. S tim u vezi naglašava da je Ferhad-paša u periodu od 1579. do 1587. između Vrbasa i Crkvina izgradio 216 javnih objekata. Nadalje, naglasio je da su, pored Ferhad-paše, razvoju Donjeg Šehera u najznačajnijoj mjeri doprinijeli njegovi saradnici. Među njima je “tefterdar njegova divana Hasan-efendija” koji je podigao Arnaudiju i uz nju imanje za uzdržavanje te džamije.

Sabira Husedžinović u svome kapitalnom djelu Dokumenti opstanka (2005) ističe da izbor mjesta za gradnju Arnaudije “nije bio slučajan”. Referiše se na Ferhad-pašinu ideju o urbaniziranju grada, posebno u kontekstu značaja “srednjovjekovne transverzale, koja se protezala od brda Lauša do Vrbasa”. U nastavku Husedžinović potcrtava da Arnaudija džamija na tom mjestu, u pravcu s Ferhadijom, daje “značaj tom prostoru i otvarala se mogućnost dalje gradnje”.

Arhitektonska pojava i vrijednost Arnaudije

Prema tarihu iznad ulaza, na osmanskom jeziku, džamija je sagrađena 1003. hidžretske godine. U prijevodu Mehmeda Mujezinovića (1977) tarih glasi:

Kad podiže ovu džamiju taj oprobani dobročinilac,

Radi Božijeg zadovoljstva, potroši svoj imetak,

I napravi lijepu građevinu, časno mjesto.

Meka mu je (dobrotvoru) nagrada od Boga, jer je to utočište dobrih ljudi,

I nek mu, od svoje dobrote, oprosti Onaj Čija je milost velika,

Sve pogreške i grijehe njegove, o Ti Koji mnogo praštaš.

Ovoj divnoj džamiji kako da izrečem kronogram?

Neviđeni glas mi reče

O Sebzi Džamija Defterdarova. Godina hiljadu i treća.

Kronogram je spjevao Sebzija (Sebzi-čelebi, sin Abdurahmana), a on je prvi u nizu potpisnika Ferhad-pašine vakufname, što ističe i Mehmed Mujezinović u drugoj knjizi Islamske epigrafike. Stoga se, dodaje on, pretpostavlja da je Sebzi, kao dobar stilista i pjesnik, i autor Ferhad-pašine vakufname.

U odnosu na autoricu Husedžinović, Bejtić ne donosi opširniji opis arhitektonske pojave ove džamije. Arnaudiju upoređuje s Aladžom ili Alipašinom džamijom u Sarajevu. Ističe da je tehnika rada i arhitektonski dekor skoro identičan Ferhadiji, “samo što Ferhadija pokazuje veću razvijenost u horizontalnom i u vertikalnom smislu, pa se čini, da su taj dekor izvodili isti majstori, i to po uzoru onog u Ferhadiji”. S druge strane, u kontekstu izgradnje Arnaudije po uzoru na Ferhadiju, Husedžinović skreće pažnju da graditelj, iako mu je bilo poznato, Ferhadiju “ipak nije uzeo za uzor, niti u prostornom, niti u konstruktivnom smislu”.

Većina autora i istraživača kao posebnost Arnaudije ističu tzv. munaricu poznatu kao akšamluk. Izgrađena je na samom ulazu u južni dio harema. Bejtić je opisuje kao “minijaturni kameni četvrtasti toranj s čunjastim završetkom i otvorima na četiri strane u gornjem dijelu, kroz koje se daje ezan”. Ta munarica se naziva još i akšam-taš ili ezan-taš, kako to napominje Husedžinović, “a služila je mujezinu za poziv na večernju molitvu”, što je i najčešće objašnjenje uloge ovakvih malih munara. Njihovo prisustvo na prostoru Bosne i Hercegovine bilježi se još u Mostaru i Ljubuškom.

Bejtić je ukazao na još jednu specifičnost, bez obzira na sličnosti u arhitektonskom smislu s Ferhadijom, a riječ je o većoj česmi podignutoj umjesto šadrvana, koja “oblikom, proporcijama, a i samom tehnikom rada ukazuje na velik uspon građevne umjetnosti u ovim stranama u minulim vijekovima”. U nastavku ističe da je tehnika njene gradnje u potpunosti ista kao i u susjedne džamije te naglašava da je oboje, bez sumnje, “poteklo u isto vrijeme i iz ruku istih majstora.”

Husedžinović, navodeći da je džamija Arnaudija, prema svome stilu i tipološkim karakteristikama, jednoprostorna džamija s kupolom i tri manje kupole na trijemu, ističe da se nije “isticala svojom veličinom nego skladnim dimenzijama i harmonijom koju je ostvarila s okolnim ambijentom, kako ona kao centralna građevina, tako i svi ostali objekti kompleksa”. Ona podsjeća da je Arnaudija klasični islamski spomenik koji seže u doba izgradnje seldžučkog tipa jednoprostornih džamija u Anadoliji kao što je Davgnadosova džamija u Karamanu. Nadalje, detaljno objašnjava stil gradnje, posvećujući pažnju inkorporiranim elementima. Arnaudija je, kako ističe autorica, prema dimenzijama, među tipološki sličnim, manja džamija. Vanjske mjere su 10,29 puta 10,05, dok je dužina s trijemom 14,09 metara. Unutrašnje mjere su 8,59/8,45. Kupola je promjera oko 8,45 metara, visina 12,29 metara, a visina kupolica trijema oko 6,95 metara. Visina munare je 20,95 metara.

“Činjenica je da su proporcijski odnosi kod svih elemenata Arnaudije džamije dobro i znalački odabrani, a stupnjevita kompozicija i izražena vitkost svih elemenata, posebno munare, samo je još više potvrđivala njenu jasnu stilsku pripadnost. Visina munare je bila 2,5 puta veća od visine kupole, po čemu se ona svrstavala u izuzetno vitke munare u Bosni”, piše Husedžinović.

Među osnovne elemente jednostavnog enterijera Arnaudije ubrojani su: mihrab, minber, mahfil i ćurs. Među specifičnostima je i dograđeno turbe Hasana defterdara i njegove supruge, a u direktnoj je vezi s prostorom za namaz “zbog čega se Arnaudija džamija ubrajala u rijetke, grobne džamije”. Turbe i džamija su povezani vratima. Najstariji nišani u haremu Arnaudije potiču iz 17. vijeka i različitih su tipova, istakla je autorica.

“Jednostavnost ove arhitektonske kompozicije, jasnoća stila, jedinstvo interijera i eksterijera, osjećaj mjere i ostvareni plemeniti proporcijski odnosi, suzdržanost, ali preciznost u dekorativnoj plastici, osigurali su značajno mjesto Arnaudiji džamiji, među brojnim tipološki sličnim džamijama, građenim u klasičnom istanbulskom stilu, tokom XVI-XVII v. širom Bosne i Hercegovine, na prostoru Kosova, Sandžaka i Makedonije”, navodi Husedžinović.

Uz Odluku Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine o proglašenju mjesta i graditeljske cjeline Arnaudije džamije nacionalnim spomenikom (2003), donesen je i opis dobra. Između ostalog, naglašeno je da je portal predstavljao najljepši dio na ulaznoj fasadi. Istaknuta je visina i vitkost mihraba te njegova dekoracija. Navedeni su potom i drveni mahfil na koji se dolazilo kroz munaru, ćurs “lijepe klesarske obrade”, osvijetljenost džamije prozorima na tri nivoa itd. Također, u opisu dobra je naglašeno da su samo dijelovi trijema, ulazna fasada i uglovi džamije rađeni od pravilnih klesanaca dok su ostali zidovi slabije obrađeni. Razlog je, kako navode, što su objekat gradili majstori različite stručnosti. Dvorište je bilo popločano kamenim pločama. Džamija je rađena od sedre, kao i nišani u haremu džamije, kako saznajemo iz opisa drugih autora. U toku provođenja postupka, Komisija se koristila literaturom autorice Husedžinović i autora Mujezinovića.

Iz Komisije su podsjetili da su nakon Drugog svjetskog rata porušeni vanjski trijem s kosim krovom, a ostaci uklonjeni. Uslijed zemljotresa 1969. godine oštećeni su zidovi i kupole džamije te su izvršeni zaštitni radovi saniranja pukotina između 1972. i 1975. godine.

“Tom je prilikom u unutrašnjosti objekta skinuta arabeska u kupoli koja je potjecala iz osmanskog doba (historijska dokumentacija), a također je sa zidova skinuta slikana dekoracija iz austrougarskog doba. Džamija je obojena bijelom i plavom bojom, gdje su samo kaligrafski tekstovi dati u zlatnoj boji. Tom prilikom su mihrab i minber oslikani i obojeni po ugledu na Ferhadiju džamiju, uz korištenje crvenih i plavih nijansi”, kazano je uz Odluku Komisije.

Obnovljena u autentičnom stilu

Arnaudija je Rješenjem Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine, broj 730/50 od 16. maja 1950. godine, objekat koji je stavljen pod zaštitu države i upisan u centralni Registar spomenika kulture pod rednim brojem 53. Također, Arnaudija je registrovana kao “Ostaci Arnaudije džamije” na Privremenoj listi nacionalnih spomenika, a potom je prostornim planom Bosne i Hercegovine do 2002. godine evdentirana i kategorisana kao objekat I kategorije – “najizrazitiji predstavnici svoje vrste, s visokim dometom ostvarenja, a imaju nacionalni značaj.”

Deset godina nakon njenog rušenja, 2003. godine, mjesto na kojem se nalazila džamija i njeni ostaci, Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine proglasila je nacionalnim spomenikom. To je uključivalo mjesto na kome se nalazila džamija i ostatke objekta džamije, turbeta, munare akšam-taš, kamene česme, harema s nišanima i dvorišta, ulaznog objekta u kompleks, s pripadajućim kamenim zidovima kojima je ograđena graditeljska cjelina.

Cijeli tekst u printanom izdanju