Muslimani su trenutno najveća vjerska manjina u Zapadnoj Evropi. Prisustvo islama u Evropi je direktna posljedica postojanja puteva imigracija u Evropu iz bivših kolonija u Aziji, Africi i Karibima, koji su otvoreni u ranim 1960-im. Nakon službenog okončanja radničke imigracije 1974. godine, integracija imigranata je postala nezamjenjiva i postaknuta velikim brojem politika o ujedinjenju porodica koje su doprinijele zamjetnom povećanju veličine porodica unutar Evrope. U ovakvom kontekstu, izražavanje pripadnosti islamu postaje glavni faktog u karakterizaciji stanovništva. Prisutnost i vidljivost islama u zemljama Zapadne Evrope koje su uslijedile nakon gore spomenutih dešavanja podstakle su mnoga pitanja, sumnje ili čak nasilje prema muslimanskim zajednicima u Evropi.

Socio-ekonomska marginalizacija

Kombinacija različitih faktora čini stanje islama u Evrope posebnim slučajem. Evropski muslimani su većinom imigranti, imaju uglavnom različite etnicitete i kulture, društveno i ekonomski su marginalizirani, integrišu se u nacije koje su kulturološki i politički znatno drugačije, njihova integracija dešava se pod međunarodnim ograničenjima kao što su npr. rat protiv terora.  

Prema najtačnijim procjenama, muslimani trenutno sačinjavaju oko 5 % od ukupno 425 miliona stanovnika Evropske unije. U Francuskoj ima oko 4.5 miliona muslimana, u Njemačkoj ih je 3 miliona, u Velikoj Britaniji oko 1,6 miliona te više od pola miliona u Italiji i Holandiji. U manjim državama kao što su Austrija, Švedska i Belgija muslimani ne ima manje od pola miliona muslimana, ali oni ipak predstavljaju značajne manjine. Oko jedne polovine evropskih muslimana su rošeni izvan Evrope. U prosjeku, muslimanski su mlađi i imaju više djece od autohtonog evropskog stanovništva (Savage, 2004).

Etničko porijeklo

U Francusku i Veliku Britaniju muslimani su počeli stizati sredinom 20-og stoljeća, uglavnom iz bivđih kolonija. Ovo je dovelo do predominacije muslimana iz Sjeverne Afrike u Francuskoj i muslimana iz Južne Azije u Velikoj Britaniji. U Nemačkoj, muslimanska zajednica počela se stvarati oko grupe gostujućih radnika tokom postratnog ekonomskom uspona. Ovi su radnici uglavnom dolazili iz Turske. U Holandiji, imigracija gostujućih radnika dovela je do stvaranja zajednica muslimana predominantno marokanskog i turskog porijekla.

Broj muslimana porijeklom iz ovih i drugih zemalja koji žive u Evropskoj uniji se postepeno povećavao usljed valova imigracije tokom posljednjih 20 godina. Iako su imigranti dolazili iz cijelog svijeta, uglavnom su težili da naseljavaju zemlje u kojima su već živjeli muslimani iz njihovih rodnih zemalja.    

Većima muslimana koji žive u Evropi došli su iz tri svjetske regije. Najveća etnička grupa su Arapi (45 %). Slijede ih Turci, a zatim muslimani iz južne Azije. Iako u svakoj zemlji postoji znatan broj turaka, većina ih živi u Njemačkoj. S druge strane, većina muslimana porijeklom iz Južne Azije žive u Velikoj Britaniji (Cesari 2004). Većina evropskih država zatvorila je svoje granice za radničku imigraciju tokom 1970-tih. Međutim, politike davanja azila i ujedinjenja porodica nastavile su da dozvoljavaju imigraciju velikog broja muslimana (Savage 2004).

Muslimani su u velikom broju ušli u Evropu kao izbjeglice, bježeći od nasilja u njihovim zemljama. Muslimani iz Bosne i Kosova koji su pobjegli od rata nakon raspada Jugoslavije nastanili suse  širom Evrope. Samo u Njemačku došlo ih je preko 300.000. Nasilje u Somaliji natjeralo je mnoge muslimane da emigriraju u Evropu.  

Skup ''opasnih veza''

Društveno-ekonomska situacija evropskih  muslimana je veoma teška. Stopa nezaposlenosti muslimana imigranata je, u pravilu, viša u odnosu na nacionalni prosjek. U Holandiji, na primjer, 31% Marokanaca i 24% Turaka trenutno je nezaposleno. Podaci instituta L'Institut National d'Etudes Demographiques (INED) pokazali su da je 1995. godine, sa istim stepenom obrazovanja, nezaposlenost bila dva puta veća kod muslimanskih imigranata nego kod imigrantima koji su nemuslimani.  

            Situacija sa jednim dijelom britanskog muslimanskog stanovništva je posebno kritična. ljudi porijeklom iz Bngladeša i Pakistana imaju stopu nezaposlenosti koji je tri puta veći od stope nezaposlenosti na držvanom nivou. U ovih gradskih getoa, gotovo polovica ljudi i žena porijeklom iz Bangladeša su nezaposleni. Ovo se prenosi i generaciju koja je rođena i obrazovana u Velikoj Britaniji. 

U 1991. godini, stopa nezaposlenosti mladih ljudi pakistanskog porijekla između 16 i 24 godina starosti bila je gotovo 36%, dok je stopa nezaposlenosti bjelaca bila manja od 15%. Ovaj nepovoljan položaj nije samo ograničen na poslove koji zahtijevaju minimalne kvalifikacije, nego se tiče i poslova koji zahtjevaju visok stupanj obrazovanja, kao što je medicina ili obrazovanje.

Ova društveno-ekonomska marginalizacija je u mnogim slučajevima popraćena stambenom segregacijom. Podaci sa britanskog popisa pokazuju da pakistanski imigranti uglavnom žive u najtrošnijim stambenim objektima i najnezdravijim uslovima za život. Disparitet u etničkim koncentracijama po stambenom području ili po stambenoj jedinici također je vidljiv i u getoima siromašnih gradskih predgrađa u  Njemačoj i Francuskoj.

Povlačenje iz društva

Ova situacija društvenog potiskivanja ima značajne posljedice za islam u Evropi. Političko iskušenje je povezati islam sa siromaštvom i slagati se stavovima (čak i prešutno) da je islam uzrok siromaštva. Kod muslimana postoji apologetska tendencija da se islam koristi kao odbrana ili reakcija. Etnicitet, religija i siromaštvo postaju mežusobno povezani. U tom slučaju, etnicitet postaje jedna vrsta zamke, koja može dovesti do pobuna ili stanja socijalnih nemira, kao što se to desilo u Francuskoj tokom pobuna u zimu 2005. godine. Slično, tim istraživača, stručnjaka za istraživanja povezanosti u zajednici, koji je osnovao britanski Ured za stambena pitanja, organizovao je istragu u gradovima Oldham, Burnley, Southall, Birmigham i Leichester, u kojima su se u ljeto 2001. godine desile pobune. Rezultati objavljeni 11. decembra 2001. godine su veoma uznemirujući.

Navedeni rezultati pokazuju da su se cijele grupe povukle iz društva i da osjećaju ogromnu frustraciju zato što su suočeni sa siromaštvom i nepostojanjem jednakih mogućnosti za sve. ''Ti si jedina osoba bijele kože koju sam danas sreo'', rekla mi je jedna osoba pakistanskog porijekla u Bradfordu prilikom mog intervjua sa njom. Ovaj izvještaj opisuje Englesku kao zemlju u kojoj postoji segregacija na osnovu vjere i boje kože, bilo u domenu stanovanja, zaposlenja, obrazovanja ili društvenih usluga. Situacije u Britaniji i Francuskoj neodoljivo podsjećaju na situaciju sa američkim muslimanima afro-američkog porijekla. U svokom navedenom slučaju, pripadnost islamu može podstaći separatizam.

Korelacija između društvenih problema i islama se navodi kao razlog oživljavanja ekstremno desničarskih političkih pokreta, ne samo u Francuskoj nego i u Belgiji, Austriji i Holandiji. Ustvari, veze koje se povlače između islama i siromaštva služe za opravdavanje hipoteze o nekompatibilnosti kultura i opasnosti koju donosi ukorjenjivanje islama na Zapadu.

Jedna od posljedica napada 11. septembra 2001. godine je stalno ukazivanje na mrlju zbog veze koja navodno postoji između islama, siromaštva i terorizma. Napadi na Madrid u martu 2004. godine i na London u julu 2005. godine pojačali su ovu korelaciju. Rezultat svega toga bili su još strožije imigracijske i sigurnosne politike. Još uvijek je rano da se procijene posljedice ovih strožijih zakona i njihov utjecaj na religiozno ponašanja muslimana u Evropi. Međutim, veoma je vjerovatno da će posljkedice biti povećanje upotrebe islama u svrhe odbrane od gore navedenih mjera i reakcije na njih.

Etnička raznolikost evropskih muslimana se često (i s pravom) naglašava. Međutim, važno je da se u obzir uzme raznolikost nacionalnih konteksta: status religije u različitim društvima, načini sticanja nacionalnosti, prisustvo multikulturalizma ili njegovo nepostojanje, kao i specifične karakteristike svake evropske države koje imaju direktan utjecaj na dinamiku formiranja muslimanskih manjina i stvaranja identiteta. Ako se muslimani ne ponašaju na određeni način, ne trebamo tražiti objašnjenja u islamskoj tradiciji , nego u šitavom spektru mogućnosti koje stvaraju politički i kulturni konteksti svakog pojedinog društva.

Najdominatniji argument koji se navodi prilikom objašnjavanja poteškoća u integraciji muslimana je jednostavno inkompatibilnost islama sa principima sekularizma. Sekularizacija znači da se politička moće definiše po svom neutralnom odnosu prema vjerskim institucijama. Veoma je važno napomenuti da se ovaj princip neutralnosti, osim u Francuskoj, ne poistovjećuje sa odvojenočću. Ustvari, on se realizira unutar različitih institucionalnih struktura, od državne religije do stroge odvojenosti. Širom Evrope, dolazak islama ponovo jr otvorio slučaj koji se prije toga smatrao zatvorenim: slučaj odnosa između crkve i države. Analize specifičnih primjere, međutim, bacajuviše svejtla na specifični politički i kulturni karakter svake evropske države nego na olahko pojednostavljenu ''prirodu'' islama.

Sekularni profil specifičan za Evropu može biti podijeljen na tri modela: kooperacija između države i crkve, postojanje državne religije i odvojenost države i religije. U svakom od ovih modela, debata se svodi na institucionaliziranje islama i potragu za vjerodostojnim predstavnicima muslimana (Cesari).

S engleskog preveo: Asmir Dorić, prof.

Iz arhive Preporoda 2009.