Knjiga koja na izrazito kompleksan način obrađuje fenomen “bosanskog džihada” (termin koji je ustaljen u zapadnom akademskom diskursu) višestruko je značajna za različitu čitalačku publiku. Samim time bitna je i za bosanskohercegovačku javnost s obzirom na periodične kontroverze u kojima se tema džihada u ratu 1992-1995. pojavljuje kao ideološko i političko sredstvo usmjereno protiv različitih protivnika.
U središtu knjige je Katiba (Odred), poznatija u Bosni kao Odred El Mudžahid. Tokom agresije 1992-1995, ovaj bataljon bosanske vojske sačinjavali su najviše arapski ratnici iz Zaljeva ili migrantski radnici iz Sjeverne Afrike koji su dolazili iz Italije. Ipak, značajan broj ratnika južnoazijskog, turskog i arapskog porijekla također je dolazio iz Evrope i SAD-a. Bataljon su sačinjavali i konvertiti, kao i sami Bosanci. Kroz knjigu, Li provlači ideju da je šarolikost nacija u Katibi bila slična ili paralelna onoj u Ujedinjenim Nacijama. Njihovi motivi, društveno i klasno porijeklo, kao i nivo pobožnosti, bili su toliko različiti da je nemoguće Katibu okarakterizirati jednom nacionalnom ili socijalnom odrednicom. Pred kraj rata, Katiba je okupljala oko hiljadu ratnika, od kojih su polovina bili Bošnjaci. Pripadnici odreda su sami birali svoje vođe, skupljali novčana sredstva iz inostranstva te kreirali vlastiti obrazovni program (uglavnom selefijske orijentacije).
Li analizu fenomena počinje ukazujući na kompleksnu figuru ratnika – sudionika u transnacionalnom džihadu, koji se često prikazuje kao antipod multikulturalnosti, toleranciji ili čak humanosti. Na taj način, on (problem roda Li će osloviti kasnije) postaje univerzalnim neprijateljem. Međutim, tvrdi Li, takva oznaka nije rezultat njegove uporne netrpeljivosti spram humanosti, već ga takvim određuju “oni čije se pravo da govore u ime univerzalnog uzima zdravo za gotovo”. Drugim riječima, figura, lik i simbol transnacionalnog ratnika – džihadiste – poprima konture različitih projekcija, strahova i strepnji povezanih sa pretenzijama drugih univerzalističkih projekata. Ovo, dakako, ne znači da autor piše apologiju džihadizma, već nastoji ispitati mehanizme ideoloških projekata koji pretendiraju na univerzalizam, te njihovu povezanost sa nasiljem – pri tome se ne ograničavajući na džihad. Univerzalizam, u ovom kontekstu, predstavlja niz ideala koji su usmjereni čitavom čovječanstvu, a zasnovani na vjerskoj tradiciji ili teorijskim tekstovima, koje u cjelini Li naziva idiomom. U tom procesu, autor zagovara promatranje univerzalizama kao specifičnih i konkretnih, kao i višebrojnih, budući da ne postoji jedan isključivi “islamski” ili “zapadni” univerzalizam. Na taj način, Li vješto podriva razumijevanje Islama ili Zapada kao monolitnih kategorija, ali, također, pronalazi način da se takvim univerzalizmima priđe kroz perspektivu sudionika koji oblikuju ideje i institucije na osnovu onoga što smatraju islamskim. Univerzalizmi, ipak, nisu apsolutno sveobuhvatni (iako na to pretendiraju): na primjer, njihova isključivost u slučaju džihada se jasno očitava u brisanju žena kao aktivnih sudionika. S druge strane, isključivost drugih univerzalizama (poput liberalnog humanitarizma) manje je vidljiva, iako postojeća, kako Darryl Li nastoji dokazati.
Prije analize transnacionalnog džihada, Li prvenstveno nastoji dekonstruirati njegova postojeća tumačenja u savremenom utjecajnom akademskom diskursu. One koji se bave džihadom autor dijeli u dvije grupe: oni koji esencijaliziraju islam i predstavljaju ga kao koherentnu cjelinu (lumpers: oni koji sve pojave podvode pod jednu) i antiesencijalisti (splitters: oni koji razdvajaju, ističu partikularnost i lokalni kontekst te postojanje više islâmâ). Predstavnik prve je Samuel Huntington, i negativan utjecaj te grupe ne zahtijeva posebno objašnjenje. Predstavnik druge je Edward Said. Na maestralan način, Li pokazuje štetan učinak druge grupe, koja jeste doprinijela de-esencijaliziranju islama i muslimana, ali istovremeno nije pružila nikakva konceptualna sredstva da se razumije žrtva u ime islama i to od ljudi koji naizgled nemaju nikakve sličnosti. Pojednostavljeno rečeno, budući da su predstavnici te grupe odbili da se dubinski pozabave pitanjem džihada, i štaviše (svjesno ili nesvjesno) potencirali podjelu na “dobre” i “loše” muslimane, time su prepustili pitanje džihada prvoj, esencijalističkoj grupi.
Stoga, knjiga Darryla Lija se može smatrati istovremeno snažnom teorijskom intervencijom u područje antropologije univerzalizma, kao i međunarodnog prava (kroz pitanja solidarnosti i suvereniteta), ali i izrazito značajnom i bogatom etnografijom bosanskoga džihada, što je vidljivo u broju intervjua koje je autor vodio sa sudionicima ne samo u Bosni, već i u Egiptu, Pakistanu, Maleziji, Velikoj Britaniji, Sjedinjenim Američkim Državama. Li se nije zadržao samo na intervjuima, već je detaljno ispitao tekstualnu produkciju znanja kroz genealogiju originala i prijevoda djela koja su obilježila neke dimenzije bosanskog džihada, te novinske članke i publikacije u kojima se oslikavalo javno mnijenje. Li je pratio i iscrpljujuće bitke za ljudska prava bivših sudionika u bosanskom džihadu u ulozi antropologa, advokata i neplaćenog konsultanta Helsinškog komiteta. Ovo iskustvo je transparentno kroz lične refleksije i jasnu pozicioniranost autora koji se nikada ne postavlja kao apsolutno nevidljivi i time privilegirani promatrač.
Kako Darryl Li analizira bosanski džihad u kontekstu univerzalizma? Knjiga je podijeljena u dva dijela: prvi pozicionira džihad u okvir omeđen sa kategorijama migracija, lokacija, autoriteta i uzemljenja. Prvo poglavlje o migracijama propituje figuru historiju univerzalizma bez osvrtanja na kategoriju nacionalne države. Ratnici, ali i humanitarni radnici koji su na ovaj ili onaj način svrstavani na isti način, dolazili su iz različitih krajeva svijeta. Međutim, Li grupiše njihove migracije u one putem Indijskog okeana te one putem Mediterana. U potonjem slučaju, strani ratnici koji su dolazili ovom rutom su često putovali preko evropskih zemalja u kojima su živjeli, što na više načina čini bosanski džihad evropskim fenomenom.
Drugo poglavlje o lokacijama nas vodi kroz neke od ključnih publikacija bosanskoga džihada, poput pamfleta “Shvatanja koja trebamo ispraviti” Imada El Misrija, te snažnih reakcija koje su slična djela i prijevodi izazvali u ratnoj Bosni. Oni nam pomažu da se Bosna shvati kao lokus – sjecište različitih univerzalističkih vizija. Univerzalističke vizije, u ovom slučaju pitanje toga ko pripada “pravom i nepatvorenom” islamu, te kakvu ulogu u tome ima nacionalnost, također pokazuju svoje granice kroz različita isključenja individua ili grupa.
U vezi s tim, treće poglavlje o autoritetima propituje način na koji se strukturira autoritet u univerzalizmu. I u ovom slučaju, kako Li dokazuje, bosanski džihad otkriva pukotine u konvencionalnom razmišljanju o ovom fenomenu. S jedne strane, kroz mobilnost sudionika koji dolaze iz raznolikih dijelova svijeta, transnacionalni džihad prelazi granice suvereniteta nacionalnih država. S druge strane, bosanski džihad se odvijao uz barem načelno poštovanje suvereniteta bosanske države. Li zaključuje da se u tom slučaju autoritet gradio na principu solidarnosti sa ummetom i državom. U ovu kompleksnu diskusiju autor uvodi i fenomen kerâmeta, nadnaravnih događaja koji su potvrđivali – iako ne i bili presudni – ispravnost džihada za njegove sudionike.
Poglavlje o uzemljenjima analizira kohezivnost džihada i način na koji je on uspijevao procesirati unutarnje razlike. Idiom džihada je predstavljao jedan nivo ovog univerzalističkog projekta – njegova konkretna realizacija je drugi. Stoga, dok je bosanski džihad bez sumnje imao selefijski idiom (Li nas, naravno, upozorava na nestabilnost ovog termina), njegova realizacija je morala pomiriti mnogo veći broj razlika. Ovaj, možda najzanimljivi, dio knjige govori o mehanizmima usklađivanja stranih i lokalnih aktera kroz kultivaciju tjelesnih i duhovnih vrlina (njegovanjem ahlaka) i brakove (između sudionika u džihadu i bosanskih žena). Ove dvije pojave otkrivaju subverziju konvencionalnog poimanja maskuliniteta, kao i uzajamne procese racijalizacije: muškarci su njegovali bliska i emotivno intenzivna prijateljstva, bosanske žene su imale aktivnu ulogu u izboru bračnog partnera među sudionicima u džihadu.
Drugi dio knjige prelazi na razmatranje pozicije bosanskog džihada u kontekstu drugih paralelnih univerzalizama koji su imali slične pretenzije prije, za vrijeme i poslije rata. U tri poglavlja o Pokretu nesvrstanih, mirovnim misijama i globalnom ratu protiv terora, Li pokazuje kako se univerzalizam bosanskoga džihada oblikovao historijskim i geografskim kretanjima, kao i ostacima prethodnih veza između regije i Bliskog Istoka. U slučaju veza koje su oblikovane Pokretom nesvrstanih, Li pokazuje kako je državna politika nekih zemalja Bliskoga Istoka u odnosu na rat u Bosni bila u potpunoj suprotnosti sa solidarnošću njezinih stanovnika sa bosanskim muslimanima. U sljedećem poglavlju, Li pokazuje bliski paralelizam između džihada i mirovnih snaga u vrijeme rata u Bosni – oba univerzalizma su bila sačinjena od velikog broja različitih nacija, i odvijala se slična, iako ne identična, racijalizacija njihovih sudionika.
Posljednje poglavlje o ratu protiv terora govori o sudbinama sudionika u džihadu i skreće pažnju na mehanizme uz pomoć kojih su SAD – koje Li naziva Imperijom – upravljale suverenitetima drugih zemalja radi hapšenja, izručivanja i zatvaranja kako sudionika u džihadu, tako i humanitarnih radnika pod sumnjom. Ti mehanizmi su se protezali i na pitanja državljanstva i povlačenja istog, tako iznova potvrđujući da je nacionalna država dominantni okvir kojeg drugi univerzalizmi nastoje prevladati, često neuspješno.
Knjiga Darryla Lija je u mnogim aspektima revolucionarna. Ona postavlja i šokantna pitanja: Ko određuje ispravnost nasilja? Ko određuje čije nasilje je legitimno, a čije ne? Relevantnost ovih pitanja je posebno bitna u svjetlu sukoba protekloga desetljeća, na primjer u Siriji gdje se Asadova diktatura u nekim krugovima (pa ironično i u Bosni) opravdava pozivanjem na suverenitet nacionalne države. Zašto bi nasilje nacionalne države bilo legitimno i ko ima autoritet da to opravda?
S druge strane, fokus na sudionike u džihadu u Bosni povlači i zanemarivanje drugih perspektiva. Dihotomiju “dobrog i lošeg muslimana” Li na nekoliko mjesta koristi da bi opisao prevalentnu tendenciju u akademskim krugovima, kao i američkoj vanjskoj politici, da se definiraju muslimani koji su kvijetisti i samim time “dobri” jer se ne suprotstavljaju vladajućim strukturama, te “loši” muslimani koji izmiču rigidnim postavkama bilo putem svoje religioznosti ili otpora prema nacionalnom poretku. U slučaju unutarnje dinamike bosanskoga džihada, ova dihotomija se također pojavljuje, ali u odnosu na nivo i vrstu prakticiranja islama, tako da su neki – često strani – muslimani “dobri” jer se uklapaju u određeni kod inspiriran selefijskim idiomom. Drugi, bosanski, muslimani su, pak, “loši” jer ne ispunjavaju ta očekivanja. Za razliku od Zapadnog akademskog i političkog diskursa, definiranje “dobrog i lošeg muslimana” u slučaju bosanskog džihada određenje je koje stavlja subjekta bliže ili dalje od centra “ispravnog” tumačenja islama. Ovu paralelu Li nije dovoljno istražio, iako bi nam ona mogla reći dosta o odnosu moći između dvije skupine u bosanskome džihadu.
Nadalje, takvo zanemarivanje često dovodi do toga da se bosanski akteri džihada (sudionici, ali i kritičari), pojavljuju jedino kada je potrebno da se osnaži glavni argument, kao borci ili supruge, izmanipulisani političari ili advokati kojima je dosadno. U čitanju ove izrazito zanimljive knjige, lahko je zaboraviti da se radnja zapravo dešava u Bosni, a, kako ističe Cemil Aydin u svome prikazu, ratnici su u Bosnu došli upravo zbog genocida protiv bosanskih muslimana.[1]Fokus na perspektive sudionika u džihadu i paralelnim univerzalizmima u nekim detaljima briše kolektivno iskustvo Bošnjaka. Na primjer, kada navodi komentar malezijskog mirovnjaka Abdul Manafa koji pravda nemoć holandskih mirovnih snaga u Srebrenici, Li nije naznačio da takvo mišljenje ne dijele bosanski muslimani koje je prezir holandskih mirovnjaka skupo koštao. Ipak, neophodno je reći da u odnosu na postojeću sekundarnu literaturu o džihadu, Li raspravlja o muslimanskim snagama – Sedmoj muslimanskoj brigadi i Bošnjacima u Katibi više nego autori prije njega.
Ono što ovu knjigu čini izuzetno relevantnom za bosansku javnost jeste činjenica da ona uvodi kategoriju rase u debatu. U posljednjih nekoliko godina, pojavio se niz studija koje pokušavaju da oslove problem rase na Balkanu.[2]Povezanost teorije i prakse nikada se nije činila urgentnijom: dok gledamo patnje migranata na balkanskoj ruti, dužni smo preispitati kako odnos prema Drugima, tako i način na koji sami sebe poimamo. U tom smislu, ova značajna studija o sudionicima džihada u bosanskome ratu može nam pomoći da uvidimo zanemarenu zajedničku historiju i sudbinu ljudi koji žive u regionu sa Bliskim Istokom i dalje, te veze koje se snažno odupiru nacionalnim granicama i kontroli s vrha. Naposlijetku, ova knjiga nam pomaže da razumijemo kako se ljudi mogu povezati na osnovu ideala koji su samo djelimično uvjetovani društvenim i političkim kontekstom.
[1] https://tif.ssrc.org/2020/05/20/decolonizing-universalisms/ (pristupljeno 25/5/2020)
[2] Jedna od tih je i knjiga Catherine Baker, Race and the Yugoslav region: Postsocialist, post-conflict, postcolonial?, Manchester University Press, Manchester, 2018.
