Balkanskim ratovima nazivamo niz vojnih operacija balkanskih saveznika (Srbija, Crna Gora, Bugarska i Grčka) protiv Osmanskog Carstva čiji je primarni cilj bio trajno potiskivanje Osmanskog Carstva sa evropskog kontinenta. U ovoj su namjeni balkanski saveznici uglavnom bili uspješni tokom 1912. godine na čijem je kraju postignuto primirje sa svim zemljama osim sa Grčkom, a koje je u maju naredne 1913. Londonskim ugovorom pretočeno u mir.

Posljedice Prvog balkanskog rata

Najznačajnija posljedica Prvog balkanskog rata bila nezavisnost Albanije za što se naročito zalagala Austro-Ugarska monarhija. Neslaganja među dojučerašnjim saveznicima, naročito oko teritorijalnog razgraničenja na području Makedonije, za šta su interes pokazivale Srbija, Bugarska i Grčka, doveo je do njihovog međusobnog sukoba 1913. godine što se smatra Drugim balkanskim ratom. Sukob među saveznicima dijelom je iskoristilo Osmansko Carstvo kako bi vratilo dio izgubljenih teritorija u Istočnoj Trakiji, a u rat protiv Bugarske se uključila i Rumunija sa sjevera, koja je na kraju bila domaćin mirovne konferencije u Bukureštu, kojom su sukobi okončani. Ovaj uži pogled na Balkanske ratove jedan je od legitimnih pristupa predstavljanju najznačajnijih ratnih operacija na evropskom kontinentu u širem vremenskom rasponu od 1870-ih godina pa do početka Prvog svjetskog rata, kako se o tome izrazio Peter von Sivers, profesor historije na Utah Univerzitetu u SAD-u, u jednom radu koji poentira drugu bitnu karakteristiku historije jugoistočne Evrope od kraja 18. stoljeća do Berlinskog kongresa 1878. godine. Radi se o pogledu na uspon nacionalizma i izrastanje nacionalnih država u trouglu suprotstavljenih imperijalnih ambicija Austrije, Rusije i Osmanskog Carstva.

Njegova je teza, dakle, da je od 1774. godine i mira postignutog u Küçük Kaynarci nadalje sve do kraja 19. stoljeća historija jugoistočne Evrope obilježena usponima i padovima nastajućih balkanskih nacionalnih država u kontekstu suprotstavljenih imperijalnih ambicija triju gore navedenih imperija. Takva bi se teza mogla proširiti i na historiju 20. stoljeća, naročito njegovu prvu polovinu s tim što se na umu moraju imati strukturalne promjene koje su se desile u Evropi nakon Prvog svjetskog rata. U događajima koji su obilježili savremena društveno-politička i geostrateška kretanja na Balkanu posljednjih decenija, vidjet ćemo da je uz refleksije na odnos između balkanskih (nacionalnih) država i država sa imperijalnom prošlošću, kojom se često argumentiraju savremeni politički potezi, moguće vidjeti ostatke i (ne)željena sjećanja na događaje iz 19. stoljeća, pa i na Balkanske ratove. U tom kontekstu važno je razumjeti poziciju Bosne i Hercegovine u vrijeme Balkanskih ratova, kao i unutarbosanske prilike 1912/1913. godine bez čijeg razumijevanja vjerovatno nije moguće suštinski shvatiti ni okolnosti bosanskohercegovačkog društveno-političkog ambijenta danas, 110 godina poslije Balkanskih ratova.

Predstavljajući u komparativnoj perspektivi porijeklo i društveno-ekonomsku pozadinu glavnih aktera pokreta za „nacionalno oslobođenje“u Srbiji, Grčkoj i Bugarskoj, njihove domaće oslonce i mrežu različitih agentura zaslužnih za masovnost i uspjeh pokreta, Von Sivers u sve tri slučaja pokazuje povezanost i međusobnu ovisnost lokalnih aktera sa nekom od imperija iz prethodno postavljene teze o trouglu imperijalnih ambicija na Balkanu. Iako je ideja o „oslobađanju“Balkana nešto starija i treba je vezivati za austrijske uspjehe protiv Osmanskog Carstva u 18. stoljeću, okolnosti nakon mira iz 1774. godine pokazuju trendove intenzivnih veza i nastojanja da se osmansko prisustvo na Balkanu reducira u teritorijalno-političkom, a posljedično i u kulturološkom smislu. Minimalni angažman grčkih trupa u vrijeme osmansko-ruskog sukoba 1768-1774. godine, u decenijama nakon mira u Küçük Kaynarci postajao je sve veći, a naročito na prijelazu iz 18. u 19. stoljeće. Nekoliko decenija kasnije na čelu grčke države nalazio se tadašnjoj evropskoj javnosti veoma poznato političko lice, Ioannis Kapodistrias, raniji ruski ministar vanjskih poslova. Veze srpskih knezova sa Austrijom, njihovo vojničko iskustvo iz pograničnih sukoba i mreže saradnika između seljaka i trgovaca omogućilo je izrastanje nove elite unutar srpskog društva koja se pokazala odlučnom ne samo u sukobu sa osmanskim regularnim i neregularnim trupama, nego i unutar vlastitih struktura s ciljem očuvanja postignutih pozicija moći tokom prvih decenija 19. stoljeća. Time je obezbijeđena autonomna pozicija unutar Osmanskog Carstva dodatno ojačana međunarodnim sponzorstvom kao svojevrsni put na čijem je kraju bilo međunarodno priznanje nezavisnosti na Berlinskom kongresu 1878. U „istanbulskom zaleđu“, odnosno Bugarskoj, situacija je modelski bila veoma slična prethodno predstavljenima, s tim što valja računati na drugačije pozicioniranje „bugarskog nacionalnog pokreta“prema Osmanskom Carstvu tokom prve polovine 19. stoljeća. Ipak, „učenici“iz Rusije, Grčke, pa i Srbije, u nekoliko su navrata tokom 1860-ih ili 1870-ih pokušali nekoordiniranim akcijama pokrenuti ustanak u Bugarskoj, ali bez naročitog uspjeha. Sve do ustanka u Bosni 1875. godine i ratnih operacija u kojima su (in)direktno bile uključene prethodno navedene imperije, ali i izrastajuće balkanske nacionalne države. Preliminarni Sanstefanski mirovni ugovor iz marta 1878. godine izmijenio je strukuturu moći na širem području jugoistočne Evrope, a političku kartu ovog dijela Evrope, društveno-političke odnose i njihovu budućnost za narednih nekoliko decenija temeljito je uzdrmao Berlinski kongres i njegove mirovne odredbe, koje su detaljno revidirale Sanstefanski „mirovni diktat“. Iz prethodno postavljene perspektive, moglo bi se očekivati da se Balkanskim ratovima pristupa na način uobičajen tokom većeg dijela 20. stoljeća, što će reći, uglavnom iz perspektive „historije nacionalne države“i „oslobodilačkih pokreta i ustanaka“koji su joj prethodili.

No, kako je krajem 1980-ih godina, dakle u vremenima strukturalne krize jugoistočnoevropskog socijalističkog bloka, došlo do dramatičnih promjena sistema vlasti, ratova, etničkog čišćenja i prisilnog premještanja stanovništva, što je mijenjalo demografske strukture oblikovane prethodnih stoljeća, to se Balkanskim ratovima treba pristupati na način koji može ukazivati i na drugu perspektivu, odnosno, na način koji u prvi plan ne mora nužno stavljati nacionalizam i izgradnju nacionalne države, nego druge parametre koji pomažu misaonom oblikovanju historijskih i društveno-političkih implikacija Balkanskih ratova.

Povratak konteksta Balkanskih ratova

To podrazumijeva perspektivu koja traje, koja nije nužno vremenski ograničena na određenu vremensku tačku, odnosno, moguće je tvrditi da pojedine posljedice i društveno-političke implikacije Balkanskih ratova praktično traju do danas. Iako ovakva teza može naizgled zavarati, naročito u jednoj konzervativnijoj i tradicionalno orijentiranoj varijanti čitanja povijesti, valja imati na umu činjenicu da se, iako zasjenjeni globalnom perspektivom Prvog, pa i Drugog svjetskog rata, Balkanski ratovi

„vraćaju na scenu“u posljednjoj deceniji 20. stoljeća. Postkomunističko konstituiranje jugoistočnoevropskih država, uključujući i jugoslavenske republike, njihovi različiti pristupi rješavanju pitanja unutar euroatlanske integracijske agende, ogolili su „problematičnost“u onim sferama za koje se dugo vremena kreiralo uvjerenje o tome kako su, kao pitanja društveno-političkog života, riješena u prošlosti. Upravo obrnuto, posljednjih se nekoliko decenija intenzivno žive „pitanja i problemi“s kraja 19. i početka 20. stoljeća, ovaj put u perspektivi u kojoj nema „idealnog neprijatelja“kakvo je bilo Osmansko Carstvo sve do i za vrijeme Balkanskih ratova. Osmanskog Carstva, dakle, nije bilo, ali su i dalje bili „problematični“muslimani na širem prostoru jugoistočne Evrope od Bosne i Hercegovine, Srbije, Crne Gore, Makedonije, pa do Bugarske.

Prelazak iz 19. u 20. stoljeće u slučaju Bosne i Hercegovine i njenih unutrašnjopolitičkih odnosa nosio je sa sobom, ne samo veliku „civilizacijsku promjenu“, po mom sudu često izolirano promatranu u kontekstu, recimo, teme migracija stanovništva iz Bosne i Hercegovine u „Osmansko Carstvo“, bez produbljenosti uvida u stanje društveno-političkih promjena i njihovih refleksija prema većini koja je, ipak, ostala i adaptirala se na nove okolnosti, prihvatajući skoro sve aspekte promjene civilizacijske paradigme i pratećih joj (nus)pojava. Bosanskohercegovačku je historiju krajem 19. stoljeća obilježila jedna kriza – ustanak 1875. – a već u prvoj deceniji 20. stoljeća uslijedila je još jedna – aneksiona 1908. godine. Promjena na čelu Ministarstva vanjskih poslova Austro-Ugarske Monarhije, odnosno dolazak A. Aehrenthala na čelo diplomatije označio je novu dinamiku i snažnije koordinirane akcije usmjerene ka jačanju Monarhije prema vani. Zamišljena formula podrazumijevala je niz konsolidacijskih poteza na unutrašnjopolitičkom planu čiji krajnji cilj je bila jaka i prepoznatljiva pozicija prema vani, prvenstveno prema Rusiji, ali i balkanskim nacionalnim državama. U izvještajima o stanju u Bosni i Hercegovini, zajednički ministar finansija István Burián ukazivao je na okolnosti koje su omogućavale Austro-Ugarskoj da donese kritičnu odluku i time riješi temeljni cilj koji je bio jasan već prilikom čina okupacije 1878. godine - ali je realiziran tek 30 godina kasnije – Austro-Ugarska je izvršila aneksiju Bosne i Hercegovine.

Parlamentarni život u BiH

I u ovom slučaju su regionalne okolnosti omogućile ovaj izuzetan obrat i odstupanje od odluka Berlinskog kongresa. Bugarska je, naime, istovremeno proglasila nezavisnost od Osmanskog Carstva pa se u takvom kontekstu, aneksiona kriza pokazala nešto „manjom“ili „perifernom“u odnosu na nezavisnost Bugarske. U evropskim se diplomatskim krugovima tada ozbiljno razgovaralo o novom „mirovnom kongresu“sličnom onima kakvi su realizirani tokom 19. stoljeća, ali kako je svaka od zainteresiranih država imala prilično zasebne i nepomirljive stavove naspram jedne ili više drugih, to se situacija u narednih nekoliko mjeseci postepeno smirivala, odnosno, u martu 1909. godine Srbija je, zahvaljujući jasnom diplomatskom utjecaju, omekšala svoj inače veoma tvrdi stav u vezi se teritorijalnim ambicijama Austro-Ugarske na Balkanu. Budući da su Austro-Ugarska Monarhija i Osmansko Carstvo međusobno ispregovarali uvjete finansijske odštete proizvedene činom aneksije i promjenom nosioca suvereniteta nad Bosnom i Hercegovinom, taj je čin zadovoljio druge potpisnice Berlinskog ugovora zbog čega su odstupili od daljeg problematiziranja njegovog kršenja. Unutar bosanskohercegovačkog političkog konteksta, koji je u navedenom vremenskom okviru obilježen ponajviše rađanjem savremenog političkog života i formiranjem političkih stranaka, a koje su se pripremale za prvo izborno iskustvo i parlamentarni život, naročito nakon proglašenja aneksije, ne smije se iz vida gubiti činjenica da je formiranje stranaka i politički diskurs starih rivala sada u formatu političke debate dodatno produbio jaz između sve udaljenijih pripadnika bosanskohercegovačkog društva. Rezultati prvih izbora su to i potvrdili s obzirom da su predviđene mandate u Saboru međusobno podijelili Muslimanska narodna organizacija, Srpska narodna organizacija, Hrvatska narodna zajednica i Hrvatska katolička udruga. Socijaldemokratska stranka, čija početna politička pozicija nije bila „nacionalna“, ostala je bez participacije u Saboru jer nije dobila niti jedan mandat. Parlamentarni život obilježen je rješavanjem onih pitanja koja su bila bitna za Zemaljsku vladu, a političke su stranke svoju snagu i savezništva iskazivale međusobnim povezivanjem svojih interesa sa onim pitanjima koja Vlada nije mogla rješavati bez Sabora. U takvim je okolnostima, a zahvaljujući nizu provokativnih akcija u pograničnom području Makedonije i snažnoj propagandi kreirana scena za početak vojnih sukoba širih razmjera u koje se uključuju balkanski saveznici protiv Osmanskog Carstva. Iako formalno nije bila uključena u rat, Bosna i Hercegovina je njime ipak snažno bila pogođena. Ne samo činjenicom da je graničila sa državama koje su ratovale, nego i unutarnjom atmosferom produbljivanja podjela, zauzimanja strana i favoriziranja jedne, odnosno druge zaraćene strane, do te mjere da su pojedini historičari starije generacije tvrdili kako su odnosi unutar bosanskohercegovačkog društva bili takvi kao da je Bosna i Hercegovina bila jedna od zaraćenih strana.

Odjek regionalnih sukoba u BiH

Lokalne bosanskohercegovačke reakcije na okolnosti sa fronta pokazuju sukobljene „navijačke“pozicije. List Zeman je iskazivao duboke simpatije prema „osmanskim muslimanima“, a uspjesi balkanskih saveznika, naročito srpske vojske, dovodili su do masovnih slavlja na ulicama, što je vrlo često izazivalo organiziranje kontraskupova. Ni u saborskim klupama situacija nije bila ništa drugačija, a mediji, najreprezentativniji glasovi političkih stranaka, aktivno su učestvovali u političkom diskursu kreirajući paralele lokalnih odnosa sa onima u regionalnoj perspektivi. Zeman je žestoko kritizirao svaki glas podrške balkanskim saveznicima naročito spočitavajući Novom Musavatu Derviš-bega Miralema da nije napisao „niti jednu riječ osude pasjaluka balkanskih naroda“. Istovremeno su srpski listovi, dominantno Otadžbina, pozivali na pomoć i podršku srpskoj vojsci, a posebno Crvenom križu. U saborskim klupama, srpski zastupnici upućuju pozive Zemaljskoj vladi da pošalje telegrame – čestitke za uspjehe postignute protiv Osmanskog Carstva dok znatno razumniju inicijativu upućuju Rifat-beg Sulejmanpašić i Derviš-beg Miralem, koji zajednički traže od Austro-Ugarske da snažnije traga za diplomatskim rješenjem balkanske krize. Zemaljskom poglavaru Oskaru Potioreku, koji zbog Balkanskih ratova u Bosni i Hercegovini intervenira „vanrednim mjerama“Vojislav Šola naglašava kako su uspjesi srpske vojske na Kumanovu i Bregalnici „Srbima udarili u glavu“do mjere da je bila u potpunosti upitna njihova lojalnost Monarhiji. Provođenje „vanrednih mjera“naišlo je na žestok verbalni otpor i nasilje prema lokalnoj austro-ugarskoj administraciji nesvjesno joj dajući za pravo da nastavi sa jačanjem vojnih umjesto civilnih strukturalnih poteza u narednom periodu sve do atentata 1914. godine.

Paralele iz vremena Balkanskih ratova

Kada je na Samitu NATO-a u Bukureštu 2008. godine Grčka iskoristila pravo veta i stopirala pristup Makedonije Sjevernoatlanskom savezu, rekacije javnosti u Skopju neminovno su pravile paralelu sa „nepravednim rješenjima“iz Mirovnog ugovora 1913. godine kojim su okončani Balkanski ratovi i „podijeljena Makedonija“. Sada u trouglu odnosa Europske unije, NATO-a i Rusije, regionalne političke relacije gotovo da nije moguće sagledavati bez ukazivanja na paralele iz vremena Balkanskih ratova. Dok se u Bosni i Hercegovini već godinama diskutira o ustavnim ovlastima i zakonskim rješenjima o pitanjima državne imovine i poljoprivrednog zemljišta, diskusije o agrarnom pitanju i vlasništvu nad zemljom u Bosni i Hercegovini tokom rada Sabora neumoljivo pokazuju u pravcu šireg sagledavanja historijskih i društveno-političkih implikacija Balkanskih ratova.