Budući da su se ideje i ideali modernosti širili izvan Evrope i da su neevropske zemlje pokušale oponašati evropsko iskustvo, također se postavlja pitanje zašto su neke zemlje bile uspješnije u ponavljanju evropskog iskustva, dok su druge u tome bile manje uspješne. Često se postavljalo pitanje zašto je neevropskim zemljama bilo teško doseći ne samo fizičku modernizaciju u vidu industrijalizacije i sl, već i društveno-političku modernizaciju, tj. postavljanje demokratskog načina upravljanja i rasprostranjeno poštivanje temeljnih ljudskih prava.
Različite teze su se iznosile s ciljem da se objasni ova situacija. Jedna od istaknutih teza jeste tzv. kulturološka perspektiva, prema kojoj su neke kulture pogodnije za modernizaciju i demokratizaciju od ostalih.
„Zašto se pojam modernosti i sve ostalo što je proizašlo iz njega pojavilo u određenom dijelu Evrope, a ne u bilo kojem drugom dijelu svijeta? Čak i u samoj Evropi, zašto se razvio u njenom sjeverozapadnom dijelu, a ne u južnom, koji je kroz historiju bio centar važnih evropskih civilizacija, kao što su Grčko i Rimsko carstvo, i kolijevka renesanse? Zašto su se istočni dijelovi Evrope modernizovali kasno i gdje je čak i duži period bio potreban da se demokratizacija desi?“
Razlog ovome jeste činjenica da su se kroz historiju kulture u velikoj mjeri razvijale na temelju vjerskih ubjeđenja i vrijednosti različitih naroda i društava. Kulturološka perspektiva pripisuje značajnu ulogu vjerskim ubjeđenjima u pomaganju ili sputavanju procesa modernizacije, koji, da bi bio potun, mora uključiti i demokratizaciju.
Prema Max Weberu, istaknutom kulturologu, katoličanstvo je manje pogodno za modernizaciju od protestantizma. Postoje dokazi o ovoj tvrdnji, budući da su se ideje modernosti pojavile prvo u protestantskim zemljama, koje su se i prve modernizovale. Međutim, one evropske zemlje gdje je katoličanstvo bilo dominantna religija modernizovale su se prilično kasnije, a demokratizovale čak još kasnije. Max Weber smatra da ovakva razlika između modernizacije u katoličkim i protestantskim zemljama proizlazi iz činjenice da katoličanstvo ima antimaterijalističko gledište i etos. Za tzv. azijske religije, Weber ima čak oštrije riječi: prema ovim religijama svijet je „veliki začarani vrt“ i „nijedan put ne vodi od magične religioznosti neintelektualnih slojeva azijskog društva do racionalnog metodološkog upravljanja životom.“ Islam je jedna od onih azijskih religija koje Weber smatra naročito protivnim modernizaciji.
Što se demokratizacije tiče, i ovdje mnogi mislioci ističu centralni položaj kulture kao određujuće varijable. Npr, Martin Seymour Lipset kaže: „Gledano kroz historiju, postojale su negativne veze između demokratije, katoličanstva, pravoslavlja, islama i konfučionizma. Nasuprot njima, protestantizam i demokratija su bili pozitivno povezani.“
Tokom 1950-ih, 1960-ih i 1970-ih stanovište kulturologa je donekle izgubilo svoj utjecaj, premda on nije potpuno nestao. Umjesto toga, različita ekonomska objašnjenja vezana za pitanje modernizacije postala su popularna. Ovakve teorije stručnjaka za razvoj imale su optimističniji stav prema sposobnosti drugih kultura da se modernizuju. Oni su također smatrali da će modernizacija u smislu industrijalizacije pravovremeno odvesti ka demokratizaciji, sve i kad bi nerazvijene zemlje morale prvo proći kroz fazu autokratije kako bi se modernizovale. Uspjeh nekih neevropskih zemalja, naročito Japana, koji se ekonomski razvio tokom 19. i početkom 20. stoljeća, da bi se kasnije i demokratizovao, doprinio je slabljenju gledišta kulturologa.
Međutim, rane devedesete su bile svjedok povratka kulturološkog absolutizma. Najutjecajniji, ako ne i prvi predstavnik novog vala kulturološkog determinizma, bio je Samuel Huntington, utemeljitelj teze o sukobu civilizacija.
Jasnije rečeno, teza kulturologa ističe neka važna i opravdana pitanja, kao što su: „Zašto se pojam modernosti i sve ostalo što je proizašlo iz njega pojavilo u određenom dijelu Evrope, a ne u bilo kojem drugom dijelu svijeta? Čak i u samoj Evropi, zašto se razvio u njenom sjeverozapadnom dijelu, a ne u južnom, koji je kroz historiju bio centar važnih evropskih civilizacija, kao što su Grčko i Rimsko carstvo, i kolijevka renesanse? Zašto su se istočni dijelovi Evrope modernizovali kasno i gdje je čak i duži period bio potreban da se demokratizacija desi?“
Ukratko rečeno, uloga kulture u pomaganju ili sputavanju modernizacije i demokratizacije ne može se odbaciti. Međutim, prihvatiti ulogu kulture u ovom pogledu ne znači pasti u zamku kulturološkog determinizma. Opširnije rečeno, veoma je bitno da kultura bude nepromjenljiva i imuna na promjene. Zapravo, da bismo razumjeli razloge zbog kojih se javljaju različiti nivoi modernizacije i demokratizacije u zemljama koje pripadaju različitim kulturnim zonama, uključujući i one iz islamskog svijeta, utjecaj i drugih varijabli bi se morao uzeti u razmatranje. Navest ćemo neke najvažnije varijable koje su odigrale ključnu ulogu u usporavanju modernizacije i demokratizacije muslimanskih zemalja, kao i aktuelne manjkavosti ovih zemalja u okviru ova dva procesa.
Odabir trenutka: utjecaj na modernizaciju i demokratizaciju
Osim nekoliko zemalja sjeveroistočne Evrope, gdje je fenomen modernosti nastao i postepeno tokom nekoliko stoljeća doveo do njihove modernizacije i demokratizacije, proces modernizacije u drugim dijelovima svijeta bio je imitacija i stvar tzv. „preuzimanja“.
Smatra se da ovakvo vremensko zakašnjenje ima važan utjecaj na cijeli proces modernizacije, a posebno na njenu vezu sa demokratizacijom. Historijsko iskustvo nastoji pokazati da u kasno modernizovanim društvima aktuelni proces fizičke modernizacije sputava demokratizaciju ili je barem odgađa. Jedan od razloga za ovakvo stanje jeste činjenica da bi se kasno modernizovane zemlje morale modernizovati brže. Npr, Njemačkoj bi trebalo pedeset godina da dosegne ono što je Engleska dosegla za 200 godina. Štaviše, nivo zaostalosti zemalja u vrijeme početka procesa modernizacije određuje karakter procesa modernizacije, njegova sredstva i ishod. Razlog ovome je činjenica da u kasno modernizovanim zemljama sa nerazvijenom ekonomskom, industrijskom i ostalim infrastrukturama država igra glavnu ulogu, barem u ranim fazama ovog procesa. Ova činjenica povećava ulogu države u ekonomskom životu nekog društva, a sputava, ili barem odgađa, pojavu nezavisne poduzetničke elite i srednje klase, koja ekonomski zavisi od države. Prekomjerna uloga države u ekonomskom životu nekog društva zauzvrat često sputava demokratizaciju, jer je jaka srednja klasa, koja ne zavisi od države neophodna za sprovođenje i učvršćivanje demokratije. Ipak, u zemljama gdje država igra glavnu ekonomsku ulogu srednja klasa se najvećim dijelom sastoji od klasa različitih profesija, čija sredstva za život zavise od države.
Ovome se mora dodati i manipulacija unutrašnjim sukobima muslimanskih zemalja. Posljednji primjer ovakve vrste uplitanja jesu nastojanja da se sektaški raskoli u islamskom svijetu pogoršaju. U prošlosti se također manipulisalo etničkim raskolima, a da ne zaboravimo podršku koju autoritarne zemlje primaju izvana.
U muslimanskim zemljama, država i često tzv. „modernizovani diktatori“ su bili glavna sredstva modernizacije. Ovaj faktor, zajedno sa utjecajem zakašnjenja u otpočinjanju procesa modernizacije, doprinijeli su ogromnom nedostatku demokratije u muslimanskom svijetu.
Modernizacija i imperijalizam
Činjenica da su se neevropske zemlje, uključujući i muslimanske, susrele s modernošću, bila je posljedica evropske imperijalne i kolonijalne ekspanzije, koja je imala važan učinak i na modernizaciju i na demokratizaciju. Kao prvo, ovaj učinak je neevropskoj modernizaciji dao odbrambeni karakter. Naime, ove zemlje su, posebno tokom ranih faza svog nastojanja da se modernizuju krajem 19. i početkom 20. stoljeća, prihvatile modernizaciju kao način da poboljšaju svoje vojne pozicije kako bi se odbranili od grabežljivih sila, umjesto da traže druge kvalitete modernosti, naročito njenu emancipatorsku dimenziju. Kao drugo, budući da je modernost donesena u ove zemlje putem osvajanja, neevropske države je vide kao prijetnju svojim domaćim kulturama. Mnogi pokreti kulturoloških autentičara u neevropskim zemljama, uključujući i islamističke pokrete, proistekli su iz ovakvog aspekta upoznavanja drugih društava sa modernošću izvan njene kolijevke u Evropi.
U muslimanskom svijetu, odbacivanje demokratije od strane mnogih islamista kao nečeg neislamskog, u velikoj mjeri je posljedica prethodno spomenute činjenice i odražava neracionalni poticaj autentičara, umjesto da predstavlja rezultat temeljitog ispitivanja i analize.
Važnost okoline
Historijski dokazi pokazuju da je okolina u okviru koje su se države morale modernizovati imala ključnu ulogu za njihov uspjeh ili neuspjeh, uključujući i njihovu sposobnost da utemelje demokratski politički sistem.
Rano modernizovane države u Evropi su uživale u relativno pogodnom, ili barem prirodnom okruženju. Kasnija ekspanzija evropskih zemalja izvan granica Evrope snabdjela je ove zemlje materijalnim bogatstvom i tržištem buržoazije. Ovi faktori bi pomogli da se smanji razorni učinak procesa modernizacije na evropska društva, sve i da ona nisu potpuno izbjegla politički rascjep i pobune.
Nasuprot ovome, evropski kolonijalizam je imao veoma negativne posljedice po proces modernizacije neevropskih zemalja. U nekim slučajevima, posebno u slučaju Irana, kolonijalna nadmetanja su sputavala starosjedilačke napore za modernizacijom i demokratizacijom. Pored toga, postojao je prenos bogatstva iz kolonija u matične zemlje.
Slučajni nacrt granica kolonijalnih sila opazio je začetke dugotrajnih vojnih sukoba unutar mnogih koloniziranih zemalja, uključujući i islamski svijet.
Štaviše, slučajni nacrt granica kolonijalnih sila opazio je začetke dugotrajnih vojnih sukoba unutar mnogih koloniziranih zemalja, uključujući i islamski svijet. Palestina i Kašmir su primjeri kolonijalnog prekrajanja izbornih jedinica u korist jedne stranke koji su doveli do dugotrajnog sukoba sa strahovitim gubitkom u pogledu budućnosti muslimanskih naroda za modernizaciju i demokratizaciju.
Osim toga, antikolonijalne borbe, poput onih u Alžiru, također su skupo koštale muslimanske zemlje u pogledu njihove modernizacije i demokratizacije Jedna od posebno štetnih posljedica ovih sukoba i borbi, bila je militarizacija politike muslimanskih zemalja i postavljanje vojske kao konačnog političkog arbitra. Primjer muslimanskih zemalja kao što su Tunis, Alžir, Egipat, Turska i Sirija pokazuje kako vojska guši ekonomski i politički život ovih zemalja. Militarizacija politike je bila glavna prepreka demokratizacije islamskog svijeta.
Čak i u postkolonijalnom periodu, muslimanske zemlje su djelovale unutar nepovoljne okoline. Npr, sukobi za vrijeme „hladnog rata“ su negativno utjecali na proces ekonomske i političke modernizacije ovih zemalja, jer su im dva suparnička tabora pokušala nametnuti vlastiti model društveno-ekonomskog i političkog razvoja. Štaviše, ove zemlje su bile predmet direktnog ili indirektnog uplitanja vanjskih sila. To je činjenica koja je unakazila proces modernizacije ovih zemalja i uništila sve prilike za njihovu demokratizaciju. Anglo-američki državni udar na Mosadikov režim u Iranu, Suecki rat, napad SSSR-a na Afganistan i, naravno, nedavni sukobi u Afganistanu i Iraku, samo su neki dramatični i destruktivni primjeri takvog uplitanja.
Ovome se mora dodati i manipulacija unutrašnjim sukobima muslimanskih zemalja. Posljednji primjer ovakve vrste uplitanja jesu nastojanja da se sektaški raskoli u islamskom svijetu pogoršaju. U prošlosti se također manipulisalo etničkim raskolima, a da ne zaboravimo podršku koju autoritarne zemlje primaju izvana.
Krajnji rezultat ovako nepogodnog okruženja bio je takav da su muslimanske zemlje često gubile plodove svog napora za modernizacijom i da su njihovi poletarski pokreti ka demokratizaciji bili prekinuti.
Poučno bi bilo uporediti iskustvo muslimanskih i drugih neevropskih zemalja sa kasnije modernizovanim i demokratizovanim evropskim zemljama, kao što su Grčka, Španija i Portugal. Kada je vojni režim bio ukinut u ovim zemljma, Evropska unija im je dala pristup svom oružju i materijalnom i političkom podrškom je ohrabrivala njihovu modernizaciju.
Prethodno navedene činjenice nemaju namjeru ni odbaciti važnost kulturoloških faktora u pomaganju ili sputavanju procesa modernizacije i demokratizacije niti osloboditi islamske zemlje njihove ogromne odgovornosti zbog deficita modernizacije i demokratizacije.
Kulture nisu statične i nepromjeniljive.
Jasno je da su kulturološki faktori imali ulogu u oba procesa, o čemu svjedoče historijski dokazi. Međutim, historijski dokazi također pokazuju da kulturološki faktori nisu jedina varijabla koja pomaže ili sputava modernizaciju i demokratizaciju, jednim dijelom zato što kulture nisu statične i nepromjenljive. Bolje rečeno, one su podložne promjeni i razvoju. U suprotnom, danas ne bi bilo modernih i demokratskih zemalja sa katoličkim i pravoslavnim kulturnim nasljeđem. Ukratko, prethodno navedene činjenice su imale za cilj samo da dovedu u pitanje stanovište o kulturološkom determinizmu i ideju da je muslimanskim zemljama zbog njihove religije suđeno da ostanu nerazvijene i nedemokratske.
Također treba spomenuti i zanimljivi auditorij negativnih posljedica okoline unutar koje su muslimanske zemlje bile prisiljene da djeluju gotovo dva stoljeća.
Stoga, važno je naglasiti činjenicu da su na kraju muslimani odgovorni za svoju sudbinu. Ovo je tako, zato što čak i unutar ograničenja koje su nametnuli vanjski faktori, muslimanski narodi i njihove vlade mogu uraditi mnogo toga kako bi povećali svoje šanse za modernizaciju i demokratizaciju. Muslimani bi trebali jednim novim okom pogledati u vlastitu historiju kako bi otkrili da su sjemenke ove pojave prisutne i u njihovom kulturnom naslijeđu, a potom pokušati pretvoriti ove sjemenke u mladice i na kraju u robusna stabla.
***
Dr. Shireen T. Hunter je gostujući profesor na Edmund A. Walsh školi za vanjske poslove pri Univerzitetu u Georgetownu. Njena akademska biografija je opširna: gostujući je član Centra za muslimansko-kršćansko razumijevanje u Georgetownu od 2005. godine; privremeni je istaknuti učenjak na Centru za strateške i međunarodne studije u Washington, D.C.-u, a odnedavno i direktor Islamskog programa; bila je akademski član Carnagie korporacije (2000-2002.); zatim gostujući viši član Centra za evropske političke studije (CEPS) u Briselu (1993-1997.) , a također je rukovodila njegovim Mediteranskim programom.
Njeni objavljeni radovi uključuju: Reformist Voices of Islam: Mediating Religion and Modernity (urednik i saradnik), M.E. Sharpe, 2009; Modernization, Democracy and Islam (pomoćni urednik i saradnik), Praeger, 2005; Islam: Europe`s Second Religion (urednik), Praeger, 2002 i The Future of Islam-West Relations: Clash of Civilizations or Peaceful Coexistence? (CSIS/Praeger, 1998).
Objavljeno u časopisu Arches Quarterly, volume 3, 4th ed, summer 2009
Prijevod sa engleskog: Nedžma Ahmetspahić
